DOI Artikel:
Sōtēriu, Geōrgios A.: Palaia Christianikē Basilikē Ilisou
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14366#0018
Η Παλαιά Χριστιανική Βασιλική Ίλισοΰ, υπό Γ. Σωτηρίου.
Α Ε 1919
Βασιλικής των Αθηνών (είκ. 5), ίχνη της όποιας
δεν άνευρέθησαν μέχρι τοΰοε
Ο νάρϋηξ του Ναου έχει την συνήθη και εις
αλλάς Βασιλικάς διάταςιν του δια τοίχων ή παρα-
στάδων, έφ' ών στηρίζονται τόξα, διαχωρισμού
άπο τοΟ κυρίως Ναού, ^ έχει οέ και πλάγια δια-
μερίσματα αντίστοιχα, ώς είπομεν, προς το κατά
το ιερόν βήμα έγκάρσιον κλίτος του Ναου ένθα
και τμήματα του ψηφιδωτού δαπέδου των άνευ-
ρέθησαν. Έπΐ των τοίχων τούτων, ών τα θε-
μέλια μόνον έχομεν, ήνοίγοντο προφανώς αί άγου-
σαι εις τον Ναόν και τά πλάγια διαμερίσματα θύ-
ραι, μεταξύ οέ τών παραθύρων της προσόψεως εύ-
ρίσκετο ή Πύλη, το κατώφλιον της όποιας ύποδη-
λοΟσι σήμερον τά εναπομείναντα μετά την άφαί-
ρεσιν τών μαρμάρινων πλακών άσβεστώματα.
Άν προ τοΟ ΝαοΟ ύπήρχε Πρόπυλον, ώς ίχνη
άνευρεθε'ντων τοίχων φαίνονται μαρτυροΰντα, τοΟτο
μόνη σκαφική έρευνα δύναται νά προσδιορίση' τά
άνευρεθέντα όμως ψηφιδωτά εδάφη έξω του ΝαοΟ,
μέρη τών όποιων άπλουνται έπ'ι του. πάχους τοί-
χων, ώς και ίχνη ίσοδομικοΟ τοίχου παρά τήν δε-
ςιάν παραστάδα της προσόψεως διακρινόμενα, άπο-
δεικνύουσι τήν κατά το μέρος τοΟτο της νησίδος
τοΟ Ίλισσου ύπαρξιν αρχαιοτέρων (ρωμαϊκών
χρόνων πιθανώτατα) κτισμάτων, άτινα οί κτίσαν-
τες τήν Βασιλικήν κατηδάφισαν. Τά ψηφιδωτά
1 Βλ. ί,βηοπ·. ΑΐΌΐιίΙβοΐαΓβ ιηοιΐ33ΐϊςιιιβ, Ρ3Π3, 1853-56
τόμ. I σ. 248 εΐκ. 160. Παρά τώ 1,611011· λέγονται επί λέξει τά
έξης πεοί τη; άγνωστου ταύτη; Βασιλική; των Αθηνών οέσχεδιάσα-
μεν έν "Αθήναι; τήν κάτοψιν μια; Βασιλικής ήρειπωμενη;, εις τήν
οποίαν οί κίονες οί διαχωρίζοντες συνήθως τά κλίτη ειχον άντι/.ατα-
σταθήδΓ έπιμήκων τοίχων εις τούς τοίχους τουτιιυς ήνοιξαν συγκοι-
νωνούσας Ούρα; και παράθυρα, ούτω; ο'ίστε τά τρία κλίτη εσ/ημάτι-
ζον οιονεί ισαρίθμου; χωριστά; εκκλησία; υπό τήν αυτήν στέγην». Ό
Γ,, φέρει ώ; παράδειγμα τό ίδιαίτερον τη; Καπνικαρέας κλίτος (ώ;
παρενοησε τό μετ.αγενέστερον παρακκλήσιον τη; Αγία; Βαρβάρας),
τό χρησιμεύον, κατ' αυτόν, ώς ό γυναικωνίτης του Ναοϋ. Κατ' αρ-
χάς έταυτίσαμεν τήν παρά Ι,βηΟΪΓ Βασιλικήν πρός τήν ήμετέραν,
ά/.ριβεστέρα όμω; παρατήρησι; άπέδειςεν, ότι πρόκειται περί έτερα;
άριοίστου μέχρι τοΰδε Βασιλικής των Αθηνών, ουχί δε περί προχεί-
ρου σχεδιάσεως Οπό τοϋ Γι. της ημετέρα; και περί παραλείψεως ΰπ
αύτοϋ τοϋ εγκαρσίου κλίτου; και του άκριβοΰ; σχήματος τοϋ Νάρ-
θηκο;.
2 Βλέπε διάταςιν τοϋ παλαιού Νάρθηκο; τοϋ 8. ΑροΙΙΪΠ&Γβ
111 013886 τη; Ραβέννης, παρά Ηθ11ΖΪη£6Γ, 'ένθ' ά. σ. 70, τοϋς
Νάρθηκας μικρασιακών Ναών έν βΙΐ'Ζ^ΟλνβΙα Κ16Ϊ1138Ϊ611, 1903,
σ. 62 εΐκ. 50, σ. 104 εΐκ. 72 κ. ά. Πρβλ. κυρίως παρά ΗοΙΙζίη-
§6Γ, ε. ά. σ. 106 εΐκ. 128 τήν διάταξιν τοϋ Νάρθηκο; τοϋ Έσκί -
Τζουμά τη; Θεσσαλονίκης, ένθα ούτος άμοίως πρός τήν ήμετέραν
Βασιλικήν σχηματίζεται.
τμήματα τοΟ εδάφους μαρτυροΟσι μάλλον τήν
ΰπαρξιν μεγάλου Αίθριου (Αίπαια) προ του Ναου,
μέρη μάλιστα του δαπέδου τοΟ οποίου διακρίνονται
έτι έν τη αύλή' τοϋ' έν είκ. 2 άριστερά τών θεμε-
λίων φαινομένου οικίσκου.
Κατά ταύτα έχομεν προ ήμών μεγάλην τρίκλι-
τον Βασιλικήν, έχουσαν μέγιστον μήκος 55 και
πλάτος 22 περίπου μέτρων, μετά εγκαρσίου κλί-
τους, Νάρθηκος, έχοντος αντίστοιχα προς τό τε-
λευταϊον τοΰτο κλίτος διαμερίσματα, πιθανώτατα
δε κα'ι Αίθριου προ της Βασιλικής υπάρχοντος.
Τό διάγραμμα της Βασιλικής ταύτης τής νησίδος
τοΟ ΊλισσοΟ άναγκάζει ήμόίς νά κατατάξώμεν τό
παροραθέν μέχρι τοΟδε σπουδαιότατον διά τήν
ίστορίαν τής Χριστιανικής τέχνης μνημεϊον εις τήν
τάξιν τών λεγομένων έλληνιστικών Βασιλικών,
τών ισταμένων υπό τήν έπίδρασιν Συροαιγυπτιακών
προτύπων, σπουδαιότεροι αντιπρόσωποι τών δποίων
εινε σήμερον ή τώ 1905 άνασκααεϊσα έπΐ του
Κ&πώ Αβπ Μιπη τής Αιβυκής ερήμου τής κάτω
Αιγύπτου μεγάλη τρίκλιτος Βασιλική (μήκ. 60 μ.),
ήτις είχεν ίδρυθή ύπο Αρκαδίου (395-408) ανα-
τολικώς και έν συνεχεία τοΟ περικλείοντος τον τά-
φον του πάτρωνος τής Αιγύπτου Αγίου Μηνά
μικροτέρου οοου,ιν.οΟ ΝαοΟ ή έν θεσσαλονίκη
πεντάκλιτος Βασιλική του Άγιου Δημητρίου, ή
ιδρυθείσα κατά τάς άρχάς του Ε' αιώνος έπΐ του
τάφου του μάρτυρος, κατά διαφόρους έποχάς έπι-
σκευασθεϊσα κα'ι εύρισκομένη σήμερον έν έρειπίοις
ένεκα τής τελευταίας πυρκαϊας \ και ή άνευρε-
θεΐσα τώ 1915 έν Νικοπόλει τής Ηπείρου τρίκλι-
τος Βασιλική, ής το δάπεδον κοσμείται διά λαμ-
πρών ψηφιδωτών
Και τά τρία ταΟτα μνημεΤα, ών τήν κάτοψιν
3 Βλέπε Κβιιϊιηβηη, Όίβ Μβιΐ38ΐ3άί, Ι,βϊρζί^, 1910.
4 Πρβλ. Παράρτημα άρχ. Δελτίου 1918, ένθα εκτίθεται ή ίστο-
ρία τοϋ Ναοϋ και ή έκτασις τής τελευταίας καταστροφής αΰτοΰ μετά
πολλών εικόνων.
5 Πρβλ. Α. Φιλαδελφέω;, 'Ανασκαφαί Νικοπόλεω; έν ΑΕ 1916
σ. 33 κ. έ., ένθα γίνεται υπό τοϋ άνασκάψαντος ανεπαρκής δυστυχώς
ερμηνεία τής σπουδαιοτάτης ταύτης Βασιλικής, ώ; και τοϋ ψηφιδωτοϋ
δαπέδου τοϋ αύτοϋ Ναοΰ έν ΑΕ 1917, σ. 48 κ. Πβλ. και ήμετέραν
πρόχειρον έρμηνείαν τής Βασιλικής και τοϋ ψηφιδωτού, δαπέδου έν
"I. Συνδέσμω, φύλλ. Δεκεμβρίου 1915, ήν Οά άνατυπώσωμεν προσε-
χώς Ιπηυξημένην.
Α Ε 1919
Βασιλικής των Αθηνών (είκ. 5), ίχνη της όποιας
δεν άνευρέθησαν μέχρι τοΰοε
Ο νάρϋηξ του Ναου έχει την συνήθη και εις
αλλάς Βασιλικάς διάταςιν του δια τοίχων ή παρα-
στάδων, έφ' ών στηρίζονται τόξα, διαχωρισμού
άπο τοΟ κυρίως Ναού, ^ έχει οέ και πλάγια δια-
μερίσματα αντίστοιχα, ώς είπομεν, προς το κατά
το ιερόν βήμα έγκάρσιον κλίτος του Ναου ένθα
και τμήματα του ψηφιδωτού δαπέδου των άνευ-
ρέθησαν. Έπΐ των τοίχων τούτων, ών τα θε-
μέλια μόνον έχομεν, ήνοίγοντο προφανώς αί άγου-
σαι εις τον Ναόν και τά πλάγια διαμερίσματα θύ-
ραι, μεταξύ οέ τών παραθύρων της προσόψεως εύ-
ρίσκετο ή Πύλη, το κατώφλιον της όποιας ύποδη-
λοΟσι σήμερον τά εναπομείναντα μετά την άφαί-
ρεσιν τών μαρμάρινων πλακών άσβεστώματα.
Άν προ τοΟ ΝαοΟ ύπήρχε Πρόπυλον, ώς ίχνη
άνευρεθε'ντων τοίχων φαίνονται μαρτυροΰντα, τοΟτο
μόνη σκαφική έρευνα δύναται νά προσδιορίση' τά
άνευρεθέντα όμως ψηφιδωτά εδάφη έξω του ΝαοΟ,
μέρη τών όποιων άπλουνται έπ'ι του. πάχους τοί-
χων, ώς και ίχνη ίσοδομικοΟ τοίχου παρά τήν δε-
ςιάν παραστάδα της προσόψεως διακρινόμενα, άπο-
δεικνύουσι τήν κατά το μέρος τοΟτο της νησίδος
τοΟ Ίλισσου ύπαρξιν αρχαιοτέρων (ρωμαϊκών
χρόνων πιθανώτατα) κτισμάτων, άτινα οί κτίσαν-
τες τήν Βασιλικήν κατηδάφισαν. Τά ψηφιδωτά
1 Βλ. ί,βηοπ·. ΑΐΌΐιίΙβοΐαΓβ ιηοιΐ33ΐϊςιιιβ, Ρ3Π3, 1853-56
τόμ. I σ. 248 εΐκ. 160. Παρά τώ 1,611011· λέγονται επί λέξει τά
έξης πεοί τη; άγνωστου ταύτη; Βασιλική; των Αθηνών οέσχεδιάσα-
μεν έν "Αθήναι; τήν κάτοψιν μια; Βασιλικής ήρειπωμενη;, εις τήν
οποίαν οί κίονες οί διαχωρίζοντες συνήθως τά κλίτη ειχον άντι/.ατα-
σταθήδΓ έπιμήκων τοίχων εις τούς τοίχους τουτιιυς ήνοιξαν συγκοι-
νωνούσας Ούρα; και παράθυρα, ούτω; ο'ίστε τά τρία κλίτη εσ/ημάτι-
ζον οιονεί ισαρίθμου; χωριστά; εκκλησία; υπό τήν αυτήν στέγην». Ό
Γ,, φέρει ώ; παράδειγμα τό ίδιαίτερον τη; Καπνικαρέας κλίτος (ώ;
παρενοησε τό μετ.αγενέστερον παρακκλήσιον τη; Αγία; Βαρβάρας),
τό χρησιμεύον, κατ' αυτόν, ώς ό γυναικωνίτης του Ναοϋ. Κατ' αρ-
χάς έταυτίσαμεν τήν παρά Ι,βηΟΪΓ Βασιλικήν πρός τήν ήμετέραν,
ά/.ριβεστέρα όμω; παρατήρησι; άπέδειςεν, ότι πρόκειται περί έτερα;
άριοίστου μέχρι τοΰδε Βασιλικής των Αθηνών, ουχί δε περί προχεί-
ρου σχεδιάσεως Οπό τοϋ Γι. της ημετέρα; και περί παραλείψεως ΰπ
αύτοϋ τοϋ εγκαρσίου κλίτου; και του άκριβοΰ; σχήματος τοϋ Νάρ-
θηκο;.
2 Βλέπε διάταςιν τοϋ παλαιού Νάρθηκο; τοϋ 8. ΑροΙΙΪΠ&Γβ
111 013886 τη; Ραβέννης, παρά Ηθ11ΖΪη£6Γ, 'ένθ' ά. σ. 70, τοϋς
Νάρθηκας μικρασιακών Ναών έν βΙΐ'Ζ^ΟλνβΙα Κ16Ϊ1138Ϊ611, 1903,
σ. 62 εΐκ. 50, σ. 104 εΐκ. 72 κ. ά. Πρβλ. κυρίως παρά ΗοΙΙζίη-
§6Γ, ε. ά. σ. 106 εΐκ. 128 τήν διάταξιν τοϋ Νάρθηκο; τοϋ Έσκί -
Τζουμά τη; Θεσσαλονίκης, ένθα ούτος άμοίως πρός τήν ήμετέραν
Βασιλικήν σχηματίζεται.
τμήματα τοΟ εδάφους μαρτυροΟσι μάλλον τήν
ΰπαρξιν μεγάλου Αίθριου (Αίπαια) προ του Ναου,
μέρη μάλιστα του δαπέδου τοΟ οποίου διακρίνονται
έτι έν τη αύλή' τοϋ' έν είκ. 2 άριστερά τών θεμε-
λίων φαινομένου οικίσκου.
Κατά ταύτα έχομεν προ ήμών μεγάλην τρίκλι-
τον Βασιλικήν, έχουσαν μέγιστον μήκος 55 και
πλάτος 22 περίπου μέτρων, μετά εγκαρσίου κλί-
τους, Νάρθηκος, έχοντος αντίστοιχα προς τό τε-
λευταϊον τοΰτο κλίτος διαμερίσματα, πιθανώτατα
δε κα'ι Αίθριου προ της Βασιλικής υπάρχοντος.
Τό διάγραμμα της Βασιλικής ταύτης τής νησίδος
τοΟ ΊλισσοΟ άναγκάζει ήμόίς νά κατατάξώμεν τό
παροραθέν μέχρι τοΟδε σπουδαιότατον διά τήν
ίστορίαν τής Χριστιανικής τέχνης μνημεϊον εις τήν
τάξιν τών λεγομένων έλληνιστικών Βασιλικών,
τών ισταμένων υπό τήν έπίδρασιν Συροαιγυπτιακών
προτύπων, σπουδαιότεροι αντιπρόσωποι τών δποίων
εινε σήμερον ή τώ 1905 άνασκααεϊσα έπΐ του
Κ&πώ Αβπ Μιπη τής Αιβυκής ερήμου τής κάτω
Αιγύπτου μεγάλη τρίκλιτος Βασιλική (μήκ. 60 μ.),
ήτις είχεν ίδρυθή ύπο Αρκαδίου (395-408) ανα-
τολικώς και έν συνεχεία τοΟ περικλείοντος τον τά-
φον του πάτρωνος τής Αιγύπτου Αγίου Μηνά
μικροτέρου οοου,ιν.οΟ ΝαοΟ ή έν θεσσαλονίκη
πεντάκλιτος Βασιλική του Άγιου Δημητρίου, ή
ιδρυθείσα κατά τάς άρχάς του Ε' αιώνος έπΐ του
τάφου του μάρτυρος, κατά διαφόρους έποχάς έπι-
σκευασθεϊσα κα'ι εύρισκομένη σήμερον έν έρειπίοις
ένεκα τής τελευταίας πυρκαϊας \ και ή άνευρε-
θεΐσα τώ 1915 έν Νικοπόλει τής Ηπείρου τρίκλι-
τος Βασιλική, ής το δάπεδον κοσμείται διά λαμ-
πρών ψηφιδωτών
Και τά τρία ταΟτα μνημεΤα, ών τήν κάτοψιν
3 Βλέπε Κβιιϊιηβηη, Όίβ Μβιΐ38ΐ3άί, Ι,βϊρζί^, 1910.
4 Πρβλ. Παράρτημα άρχ. Δελτίου 1918, ένθα εκτίθεται ή ίστο-
ρία τοϋ Ναοϋ και ή έκτασις τής τελευταίας καταστροφής αΰτοΰ μετά
πολλών εικόνων.
5 Πρβλ. Α. Φιλαδελφέω;, 'Ανασκαφαί Νικοπόλεω; έν ΑΕ 1916
σ. 33 κ. έ., ένθα γίνεται υπό τοϋ άνασκάψαντος ανεπαρκής δυστυχώς
ερμηνεία τής σπουδαιοτάτης ταύτης Βασιλικής, ώ; και τοϋ ψηφιδωτοϋ
δαπέδου τοϋ αύτοϋ Ναοΰ έν ΑΕ 1917, σ. 48 κ. Πβλ. και ήμετέραν
πρόχειρον έρμηνείαν τής Βασιλικής και τοϋ ψηφιδωτού, δαπέδου έν
"I. Συνδέσμω, φύλλ. Δεκεμβρίου 1915, ήν Οά άνατυπώσωμεν προσε-
χώς Ιπηυξημένην.