DOI article:
Lezinas, G.: Byzantiakos rhythmos
DOI Page / Citation link: https://doi.org/10.11588/diglit.14368#0077
70 Αεζίνας: Βυζαντιακός ρν&μός.
ΑΕ 1921
λου επί κυκλοτεροΟς οίκοόομίας χαμηλής έπιτυγ-
χάνεται τελεία ενάτης των δύο έντυπώσεων.
Δια τούτο όταν βλέπη τις δια πρώτην φοράν το
έσωτερικόν του Άγιου Πέτρου δεν φαντάζεται δτι
ενει ενώπιον του την μεγίστην των έκκλησιών της
Χριστιανωσύνης. Πρέπει νά συγκρίνη προς το σύ-
νολον τινά έκ των τμημάτων ών αί διαστάσεις είναι
εκ πρώτης όψεως αίσΟηταί όπως άντιληφθη τάς
γιγαντιαίας αναλογίας των μαρμάρινων διαδρόμων
και πρέπει πάλιν νά προχωρήση επαρκώς έκ της ει-
σόδου προς το βάθος του μέσου κλίτους ίνα έννοήση
την μεγαλοπρέπειαν του γιγαντιαίου θόλου.
Τουναντίον, εν τω Ναώ της Άγιας Σοφίας ευθύς'
ως τις είσέλθη εις το μέσον κλίτος, αποκαλύπτε-
ται τούτο άμέσως προ των ομμάτων εν δλη τη αρ-
μονική διατάξει των θόλων και έν δλη τη μεγαλο-
πρέπεια του, προξενεί δέ τόσον βαθεΐαν και τόσον
έπιβλητικήν έντύπωσιν ώστε παρακολουθεί τον έπι-
σκέπτην άπερχόμενον ή άνάμνησις δτι έπεσκέφθη
κάτι τι άπείρως άρμονικόν, απείρως ύψηλόν.
Παρατήρησις.— Έάν μετατραπή το κεντρικον
τετράγωνον του Πραιτωρίου Μουσμίαχ εις όκτάγω-
νον, άπέναντι δέ των διαγωνίων πλευρών του οκτα-
γώνου τεθώσι κόγγαι, θά πρόκυψη ό τύπος του Γρη
γορίου της Νύσσης' επειδή δέ εκ του τύπου τούτου
παρήχθη ο ναός των Αγίων Σεργίου και Βάκχου έκ
δέ του τελευταίου τούτου ό ναός της έν Κωνσταντι-
νουπόλει Άγιας Σοφίας, το Πραιτώριον Μουσμίαχ
δύναται νά θεωρηθή ώς ό θεμελιώδης τύπος ες ού
παρήχθη διά διαδοχικών τροποποιήσεων και αρμο-
νικών συνδυασμών ό ύπέρλαμπρος ναός της Αγίας
Σοφίας.
Γ.
Βνζαντιακοϊ ΰ'όλοι·
§ 5. Τρόπος κατασκευής μερών τον Βυζαντινού Ναου.
"Οσον άφορα δε τον τρόπον της κατασκευής των
διαφόρων μερών του αντινου καθόλου Ναου
προσθέτομεν τά έξης:
Οί Βυζαντιακοι θόλοι διαιρούνται εις δύο κατη-
γορίας καλώς διακεκριμένας' τούτων, ή μεν πρώ-
τη περ(λαμβάνει τους θόλους τους κατεσκευασμέ-
νους διά χρήσεως ξυλοτύπων ή δέ δευτέρα τους
άνευ χρήσεως ξυλοτύπων θόλους.
Και εις μέν τήν έπί ξυλοτύπων εγερσιν τών
θόλων άνήκουσιν οί έκ λελαξευμένων λίθων θόλοι
και οί πλείστοι τών έξ άργολίθων' εις δέ τήν άνευ-
χρήσεως ξυλοτύπων άνήκουσιν οί πλινθόκτιστοι οί
και γενικώτερον έφαρμοσθέντες.
Οί έκ λελαξευμένων λίθων θόλοι είναι άκριβώς
τοΟ Ρωμαϊ'/ου τύπου, κατεσκευασμένοι διά θολι-
τών διατεταγμένων άκτινοειδώς' οί έξ άργολίθων
θόλοι κατεσκευάζοντο επίσης άκτινοειδώς άλλά
σπανιώτατα έδίδετο εις τους άργολίθους μορφή
θολιτών' έκτίζοντο άπλώς μετ' άφθόνου κονιάμα-
τος, προς έλάττωσιν δέ τοΰ υπερβολικού πάχους
τών άρμών έν τω έξωρραχίω,παρενετίθετο μεταξύ
τών άργολίθων πλίνθοι, μία ή δύο, ένίοτε δέ και
θραύσματα καμπύλων κεράμων.
Οί πλινθόκτιστοι Βυζαντιακοι θόλοι διαφέρουσι.
τών Ρωμαϊκών μονόλιθων κατά τε τήν ΰφήν και
τήν μορφήν όντως, έάν άναλύση τις ένα Ρωμαϊ-
κον μονόλιθον θόλον θά ίδη δτι ούτος δέν είναι
άλλο τι ειμή μάζα έκ μίγματος λίθων και κονιά-
ματος έν ειδει σκιρροκονιάματος μετά τίνων άλύ-
σεων πλίνθων χρησιμευουσών ώς νεύρουν, ώς σκε-
λετού του θόλου. Προς κατασκευήν όμως τοιού-
του θόλου ήτο άπαραίτητος ή χρήσις ξυλοτύπων.
Υπήρχε συνεπώς άνάγκη βοηθητικού μέσου δα-
πανηρού. Προς έλάττωσιν της δαπάνης ταύτης
έφηρμόσθη μικτός οικοδομικός τρόπος κατά το
ήμισυ πλίνθοι και κατά το ήμισυ ξύλου. Τοΰ
θόλου περατουμένου άφηρεΐτο μόνον το ξύλινον
μέρος, αί δέ πλίνθοι έ'μενον συνδεόμεναι μετ? της
μάζης και συμμετέχουσαι της άντιστάσεώς της.
Έν τη Βυζαντινή όμως Αρχιτεκτονική ή ιδέα
της οικονομίας ελαβεν άπόλυτον μορφήν διά της
παντελοΟς καταργήσεως τών ξυλοτύπων. Προς
τούτο δ' εφήρμοσαν διαφόρους τρόπους έν οίς
συνηθέστατα τον άκόλουθον.
.ί. Ημικυλινδρικός ΰ'όλος.
Προς κατασκευήν ήμικυλινδρικοΰ θόλου, άντε
νά διατάσσωνται αί πλίνθοι κατά στρώσεις συγ-
κλίνουσας από τών γενέσεων του θόλου μέχρι της
κλειδός αύτου, ή άκτινοειδής αύτη διάταξις έφηρ-
μάζετο μόνον μέχρις ύψους άντιστοιχουντος εις τον
άρμόν περίπου της διαρρήξεως, τάς όσφεΐς τοΰ
ΑΕ 1921
λου επί κυκλοτεροΟς οίκοόομίας χαμηλής έπιτυγ-
χάνεται τελεία ενάτης των δύο έντυπώσεων.
Δια τούτο όταν βλέπη τις δια πρώτην φοράν το
έσωτερικόν του Άγιου Πέτρου δεν φαντάζεται δτι
ενει ενώπιον του την μεγίστην των έκκλησιών της
Χριστιανωσύνης. Πρέπει νά συγκρίνη προς το σύ-
νολον τινά έκ των τμημάτων ών αί διαστάσεις είναι
εκ πρώτης όψεως αίσΟηταί όπως άντιληφθη τάς
γιγαντιαίας αναλογίας των μαρμάρινων διαδρόμων
και πρέπει πάλιν νά προχωρήση επαρκώς έκ της ει-
σόδου προς το βάθος του μέσου κλίτους ίνα έννοήση
την μεγαλοπρέπειαν του γιγαντιαίου θόλου.
Τουναντίον, εν τω Ναώ της Άγιας Σοφίας ευθύς'
ως τις είσέλθη εις το μέσον κλίτος, αποκαλύπτε-
ται τούτο άμέσως προ των ομμάτων εν δλη τη αρ-
μονική διατάξει των θόλων και έν δλη τη μεγαλο-
πρέπεια του, προξενεί δέ τόσον βαθεΐαν και τόσον
έπιβλητικήν έντύπωσιν ώστε παρακολουθεί τον έπι-
σκέπτην άπερχόμενον ή άνάμνησις δτι έπεσκέφθη
κάτι τι άπείρως άρμονικόν, απείρως ύψηλόν.
Παρατήρησις.— Έάν μετατραπή το κεντρικον
τετράγωνον του Πραιτωρίου Μουσμίαχ εις όκτάγω-
νον, άπέναντι δέ των διαγωνίων πλευρών του οκτα-
γώνου τεθώσι κόγγαι, θά πρόκυψη ό τύπος του Γρη
γορίου της Νύσσης' επειδή δέ εκ του τύπου τούτου
παρήχθη ο ναός των Αγίων Σεργίου και Βάκχου έκ
δέ του τελευταίου τούτου ό ναός της έν Κωνσταντι-
νουπόλει Άγιας Σοφίας, το Πραιτώριον Μουσμίαχ
δύναται νά θεωρηθή ώς ό θεμελιώδης τύπος ες ού
παρήχθη διά διαδοχικών τροποποιήσεων και αρμο-
νικών συνδυασμών ό ύπέρλαμπρος ναός της Αγίας
Σοφίας.
Γ.
Βνζαντιακοϊ ΰ'όλοι·
§ 5. Τρόπος κατασκευής μερών τον Βυζαντινού Ναου.
"Οσον άφορα δε τον τρόπον της κατασκευής των
διαφόρων μερών του αντινου καθόλου Ναου
προσθέτομεν τά έξης:
Οί Βυζαντιακοι θόλοι διαιρούνται εις δύο κατη-
γορίας καλώς διακεκριμένας' τούτων, ή μεν πρώ-
τη περ(λαμβάνει τους θόλους τους κατεσκευασμέ-
νους διά χρήσεως ξυλοτύπων ή δέ δευτέρα τους
άνευ χρήσεως ξυλοτύπων θόλους.
Και εις μέν τήν έπί ξυλοτύπων εγερσιν τών
θόλων άνήκουσιν οί έκ λελαξευμένων λίθων θόλοι
και οί πλείστοι τών έξ άργολίθων' εις δέ τήν άνευ-
χρήσεως ξυλοτύπων άνήκουσιν οί πλινθόκτιστοι οί
και γενικώτερον έφαρμοσθέντες.
Οί έκ λελαξευμένων λίθων θόλοι είναι άκριβώς
τοΟ Ρωμαϊ'/ου τύπου, κατεσκευασμένοι διά θολι-
τών διατεταγμένων άκτινοειδώς' οί έξ άργολίθων
θόλοι κατεσκευάζοντο επίσης άκτινοειδώς άλλά
σπανιώτατα έδίδετο εις τους άργολίθους μορφή
θολιτών' έκτίζοντο άπλώς μετ' άφθόνου κονιάμα-
τος, προς έλάττωσιν δέ τοΰ υπερβολικού πάχους
τών άρμών έν τω έξωρραχίω,παρενετίθετο μεταξύ
τών άργολίθων πλίνθοι, μία ή δύο, ένίοτε δέ και
θραύσματα καμπύλων κεράμων.
Οί πλινθόκτιστοι Βυζαντιακοι θόλοι διαφέρουσι.
τών Ρωμαϊκών μονόλιθων κατά τε τήν ΰφήν και
τήν μορφήν όντως, έάν άναλύση τις ένα Ρωμαϊ-
κον μονόλιθον θόλον θά ίδη δτι ούτος δέν είναι
άλλο τι ειμή μάζα έκ μίγματος λίθων και κονιά-
ματος έν ειδει σκιρροκονιάματος μετά τίνων άλύ-
σεων πλίνθων χρησιμευουσών ώς νεύρουν, ώς σκε-
λετού του θόλου. Προς κατασκευήν όμως τοιού-
του θόλου ήτο άπαραίτητος ή χρήσις ξυλοτύπων.
Υπήρχε συνεπώς άνάγκη βοηθητικού μέσου δα-
πανηρού. Προς έλάττωσιν της δαπάνης ταύτης
έφηρμόσθη μικτός οικοδομικός τρόπος κατά το
ήμισυ πλίνθοι και κατά το ήμισυ ξύλου. Τοΰ
θόλου περατουμένου άφηρεΐτο μόνον το ξύλινον
μέρος, αί δέ πλίνθοι έ'μενον συνδεόμεναι μετ? της
μάζης και συμμετέχουσαι της άντιστάσεώς της.
Έν τη Βυζαντινή όμως Αρχιτεκτονική ή ιδέα
της οικονομίας ελαβεν άπόλυτον μορφήν διά της
παντελοΟς καταργήσεως τών ξυλοτύπων. Προς
τούτο δ' εφήρμοσαν διαφόρους τρόπους έν οίς
συνηθέστατα τον άκόλουθον.
.ί. Ημικυλινδρικός ΰ'όλος.
Προς κατασκευήν ήμικυλινδρικοΰ θόλου, άντε
νά διατάσσωνται αί πλίνθοι κατά στρώσεις συγ-
κλίνουσας από τών γενέσεων του θόλου μέχρι της
κλειδός αύτου, ή άκτινοειδής αύτη διάταξις έφηρ-
μάζετο μόνον μέχρις ύψους άντιστοιχουντος εις τον
άρμόν περίπου της διαρρήξεως, τάς όσφεΐς τοΰ