DOI Artikel:
Sōtēriu, Geōrgios A.: O en Thēbais Byzantinos naos Grēgoriou tou Theologou
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.14363#0013
Α Ε 1924
Ό έν Θήβαις ναός Γρηγορίου τοϋ Θεολόγου
3
νπο τοϋ 8ΐΓζγ§Όλν8ΐα έν τη περί τοϋ καθολικού τής έν Όρχομενώ (Σκριπού) μονής της
Κοιμήσεως της Θεοτόκου μελέτη 1, προς χρονο?ιόγησιν γλυπτών τίνων τοϋ μουσείου
Θηβών, άτινα συνέκρινεν ούτος προς τά κατά εν έτος μόλις μεταγενέστερα άνάγλυπτα
διακοσμητικά μέλη τοϋ ναοΰ της Σκριπούς (873/4).
Το ανωτέρω παρεκκλήσιον μοι υπεδείχθη κατά πρώτον υπό τοϋ συναδέλφου
Ά. Κεραμοπούλου, ήρχισα δέ την έ'ρευναν αύτοϋ τό θέρος τοϋ έτους 1921 και έσυνέχισα
αυτήν κατά Νοέμβριον τοϋ 1922 δαπάναις της Αρχαιολογικής Εταιρείας. Τά αποτε-
λέσματα της ανασκαφής μου ταύτης, ήτις ήτο αληθώς επίπονος έ'νεκα τής μεγάλης έπιχω-
ματοίσεως τοϋ μνημείου, έκθέτω κατωτέρω.
Β. Η ΜΕΤΑ ΤΑ Σ ΑΝΑΣΚΑΦΑΣ 1921 ΚΑΙ 1922 ΟΨΙΣ ΤΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ-
Ώς αφετηρία τής ανασκαφής μου ελήφθη, ώς ήτο έπόμενον, τό παρεκκλήσιον. Κατ*
αρχάς ήρευνήθη τό δάπεδον αύτοϋ, άνασκαφέν εις ίκανόν βάθος· ή έρευνα αύτη άπέδειξεν
δτι τρεις πλευραΐ τοϋ σημερινού παρεκκλησίου είναι κατά τό πλείστον άρχικαί, καταλαμβά-
νουσαι τό Ιερόν Βήμα βυζαντινού ναϋδρίον, άπολήγοντος εσωτερικώς και κατά τήν βάσιν
τής ανατολικής πλευράς εις ήμικυκλικήν αψίδα, επί τοϋ πάχους τοϋ τοίχου σχηματιζομένην
ούτως ώστε ή εξωτερική της όψις νά διατηρή τό τετράγωνον τοϋ κτίσματος σχήμα. Τήν θέσιν
ήν καταλαμβάνει σήμερον ό νεώτερος δυτικός τοίχος τοϋ παρεκκλησίου, κατείχε τό μαρμά-
ρινον τέμπλον τοϋ βυζαντινού τούτου ναϋδρίου, ούτινος άνευρέθησαν τεμάχια (β}., κατω-
τέρω) και ή βάσις, ήτοι μαρμάρινη βαθμίς (πλάτους 0,50 μ.) έχουσα έν τφ μέσω δύο,
όπάς προωρισμένας διά τήν στήριξιν των βημοθύρων (βλ. κάτοψιν έν τή ε*κ· β).
Ή σκαφική έρευνα ή ένεργηθεΐσα κατά τήν δυτικήν τοϋ σημερινού παρεκκλησίου
πλευράν έ'φερεν εις φώς τά λοιπά μέρη τοϋ παλαιού τούτου ναϋδρίου, ήτοι στενών δια-
στάσεων όρθογώνιον κτίσμα (11,50X5,20 μ.), διαιρούμενον δι' ένισχυτικοϋ τόξου μετά
διλόβου άνοίγματος ε'ις κυρίους ναόν και μικρόν νάρθηκα, ώς δεικνύει τούτο ή κατά
χώραν ανευρεθείσα βάσις κίονος και αί εκατέρωθεν παραστάδες (βλ. κάτοψιν και έρεί-
πια έν είκ. 6 και 7).
Ή πρόσοψις τοϋ παλαιού ναϋδρίου άποκλείεται νϋν διά τοίχου, έφ' ου δεν υπάρχει
είσοδος· φαίνεται όμως δτι εις τό ση μείον τούτο υπέστη κατά το υς μεταγενεστέρους
χρόνους πολλάς μετατροπάς, ένεκα των οποίων άποβαίνει σήμερον δύσκολος ή άποκα-
τάστασις τής αρχικής του μορφής. "Εξωθεν τής δυτικής ταύτης πλευράς άνευρέθη
σχεδόν τετράγωνον κτίσμα (5,85x5,20 μ.), ούτινος ή βορεία μόνον πλευρά είναι αρχική,
οίκοδομικώς συνδεδεμένη και δι'ομοίου ύλικοϋ έκτισμένη προς τό ναΰδριον (είκ. β). Τό
κτίσμα τούτο δεν δυνάμεθα ώς έξωτερικόν νάρθηκα νά δεχθώμεν, καθ' δσον ούτε συγ-
κοινωνούσα θύρα μεταξύ τοΰ χώρου τούτου και τοϋ ναϋδρίου υπάρχει ούτε και εις τήν
άρχικήν έτι βορείαν πλευράν διακρίνεται οιονδήποτε άνοιγμα. Τό κτίσμα τοΰτο θά ήδύ-
νατο μάλλον ώς εΐδός τι κρύπτης νά έρμηνευθή, προωρισμένης διά τήν τοποθέτηση^
άφαιρεθεισών βραδύτερον λαρνάκων τής οικογενείας ϊσως τοϋ βυζαντινού μεγιστάνος η
άλλων έξεχόντων προσώπων, άνωθεν δέ τοΰ χαμηλού τούτου διαμερίσματος υπήρχε πι~
1 Βλ. δίΓζνβον,'Βΐίΐ', Ιηβάϊίίΐ άβΓ ΑιχΙιίΙβΙίΙυΓ ιιηά
Ρΐαδίίΐί 3118 άβν ΖβΗ Β38Ϊ1ίθδ I (867-886), έν Βνζ.
ΖβϊΙβοΙίΓ. III (1894) σ. 3 κέ. Ώς προς τήν χρονολογίαν
ό 8ΐΓΖ. ακολουθεί τήν πάλαιαν άνάγνωσιν (876/7) θεω-
ρών οϋιω τό κτίσμα των Θη6ών μεταγενέστερον τοϋ κα-
θολικού της Σκριποϋς, έν φ τουναντίον συμβαίνει.
Ό έν Θήβαις ναός Γρηγορίου τοϋ Θεολόγου
3
νπο τοϋ 8ΐΓζγ§Όλν8ΐα έν τη περί τοϋ καθολικού τής έν Όρχομενώ (Σκριπού) μονής της
Κοιμήσεως της Θεοτόκου μελέτη 1, προς χρονο?ιόγησιν γλυπτών τίνων τοϋ μουσείου
Θηβών, άτινα συνέκρινεν ούτος προς τά κατά εν έτος μόλις μεταγενέστερα άνάγλυπτα
διακοσμητικά μέλη τοϋ ναοΰ της Σκριπούς (873/4).
Το ανωτέρω παρεκκλήσιον μοι υπεδείχθη κατά πρώτον υπό τοϋ συναδέλφου
Ά. Κεραμοπούλου, ήρχισα δέ την έ'ρευναν αύτοϋ τό θέρος τοϋ έτους 1921 και έσυνέχισα
αυτήν κατά Νοέμβριον τοϋ 1922 δαπάναις της Αρχαιολογικής Εταιρείας. Τά αποτε-
λέσματα της ανασκαφής μου ταύτης, ήτις ήτο αληθώς επίπονος έ'νεκα τής μεγάλης έπιχω-
ματοίσεως τοϋ μνημείου, έκθέτω κατωτέρω.
Β. Η ΜΕΤΑ ΤΑ Σ ΑΝΑΣΚΑΦΑΣ 1921 ΚΑΙ 1922 ΟΨΙΣ ΤΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ-
Ώς αφετηρία τής ανασκαφής μου ελήφθη, ώς ήτο έπόμενον, τό παρεκκλήσιον. Κατ*
αρχάς ήρευνήθη τό δάπεδον αύτοϋ, άνασκαφέν εις ίκανόν βάθος· ή έρευνα αύτη άπέδειξεν
δτι τρεις πλευραΐ τοϋ σημερινού παρεκκλησίου είναι κατά τό πλείστον άρχικαί, καταλαμβά-
νουσαι τό Ιερόν Βήμα βυζαντινού ναϋδρίον, άπολήγοντος εσωτερικώς και κατά τήν βάσιν
τής ανατολικής πλευράς εις ήμικυκλικήν αψίδα, επί τοϋ πάχους τοϋ τοίχου σχηματιζομένην
ούτως ώστε ή εξωτερική της όψις νά διατηρή τό τετράγωνον τοϋ κτίσματος σχήμα. Τήν θέσιν
ήν καταλαμβάνει σήμερον ό νεώτερος δυτικός τοίχος τοϋ παρεκκλησίου, κατείχε τό μαρμά-
ρινον τέμπλον τοϋ βυζαντινού τούτου ναϋδρίου, ούτινος άνευρέθησαν τεμάχια (β}., κατω-
τέρω) και ή βάσις, ήτοι μαρμάρινη βαθμίς (πλάτους 0,50 μ.) έχουσα έν τφ μέσω δύο,
όπάς προωρισμένας διά τήν στήριξιν των βημοθύρων (βλ. κάτοψιν έν τή ε*κ· β).
Ή σκαφική έρευνα ή ένεργηθεΐσα κατά τήν δυτικήν τοϋ σημερινού παρεκκλησίου
πλευράν έ'φερεν εις φώς τά λοιπά μέρη τοϋ παλαιού τούτου ναϋδρίου, ήτοι στενών δια-
στάσεων όρθογώνιον κτίσμα (11,50X5,20 μ.), διαιρούμενον δι' ένισχυτικοϋ τόξου μετά
διλόβου άνοίγματος ε'ις κυρίους ναόν και μικρόν νάρθηκα, ώς δεικνύει τούτο ή κατά
χώραν ανευρεθείσα βάσις κίονος και αί εκατέρωθεν παραστάδες (βλ. κάτοψιν και έρεί-
πια έν είκ. 6 και 7).
Ή πρόσοψις τοϋ παλαιού ναϋδρίου άποκλείεται νϋν διά τοίχου, έφ' ου δεν υπάρχει
είσοδος· φαίνεται όμως δτι εις τό ση μείον τούτο υπέστη κατά το υς μεταγενεστέρους
χρόνους πολλάς μετατροπάς, ένεκα των οποίων άποβαίνει σήμερον δύσκολος ή άποκα-
τάστασις τής αρχικής του μορφής. "Εξωθεν τής δυτικής ταύτης πλευράς άνευρέθη
σχεδόν τετράγωνον κτίσμα (5,85x5,20 μ.), ούτινος ή βορεία μόνον πλευρά είναι αρχική,
οίκοδομικώς συνδεδεμένη και δι'ομοίου ύλικοϋ έκτισμένη προς τό ναΰδριον (είκ. β). Τό
κτίσμα τούτο δεν δυνάμεθα ώς έξωτερικόν νάρθηκα νά δεχθώμεν, καθ' δσον ούτε συγ-
κοινωνούσα θύρα μεταξύ τοΰ χώρου τούτου και τοϋ ναϋδρίου υπάρχει ούτε και εις τήν
άρχικήν έτι βορείαν πλευράν διακρίνεται οιονδήποτε άνοιγμα. Τό κτίσμα τοΰτο θά ήδύ-
νατο μάλλον ώς εΐδός τι κρύπτης νά έρμηνευθή, προωρισμένης διά τήν τοποθέτηση^
άφαιρεθεισών βραδύτερον λαρνάκων τής οικογενείας ϊσως τοϋ βυζαντινού μεγιστάνος η
άλλων έξεχόντων προσώπων, άνωθεν δέ τοΰ χαμηλού τούτου διαμερίσματος υπήρχε πι~
1 Βλ. δίΓζνβον,'Βΐίΐ', Ιηβάϊίίΐ άβΓ ΑιχΙιίΙβΙίΙυΓ ιιηά
Ρΐαδίίΐί 3118 άβν ΖβΗ Β38Ϊ1ίθδ I (867-886), έν Βνζ.
ΖβϊΙβοΙίΓ. III (1894) σ. 3 κέ. Ώς προς τήν χρονολογίαν
ό 8ΐΓΖ. ακολουθεί τήν πάλαιαν άνάγνωσιν (876/7) θεω-
ρών οϋιω τό κτίσμα των Θη6ών μεταγενέστερον τοϋ κα-
θολικού της Σκριποϋς, έν φ τουναντίον συμβαίνει.