Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (3.1986)

228

RECENZJE I OMÓWIENIA

układ „gramatyki życia ludzkiego”. Jak pisał bowiem S. Koźmian: „znamienite
dzieła prawdziwego talentu mają to do siebie że zrozumiałe dla ogółu i odczute
przez niego nastręczają przecież sposobność do nigdy niewyczerpanych, nowych
spostrzeżeń” 59.

Waldemar Okoń

BŁAZEN. WOKOŁ TOPOSU VATES BIFORMIS W WYOBRAŻENIACH AKTOIRiA

Czyją podobiznę przedstawia plakat reklamujący głośną swego czasu filmową
historię aktora z prowincjonalnego teatru (il. 1)? Metaforyczna niejasność tego
obrazu prowokuje do refleksji natrętną gęstością znaczeń odsyłających do różnych
ciągów ikonograficznych, wątków i skojarzeń. Dłoń w naciągniętej na palce grubej,
czerwonej rękawiczce ma zaznaczone po wewnętrznej, zwróconej ku nam, stronie
rysy twarzy. To prymitywna teatralna lalka wyobrażająca błazna, zabawiacza wład-
ców i cyrkowej publiczności. Skojarzony z obrazem dwujęzyczny tytuł filmu, każe
myśleć o nim, jako w istocie metaforycznej podobiźnie aktora * 1, aktora prowincjo-
nalnego, jeżeli całkowicie poddać się sugestii napisu.
Portret aktora jako konkretnej, historycznej osoby w roli scenicznej (Das Rol-
lenporträt) wykształcił się na początku XVIII wieku we Francji2. Jego pojawienie
się, obok wcześniejszych przedstawień aktora „anonimowego”, wieńczyło długi,
przypadający na poprzednie stulecie, proces instytucjonalizacji teatru. „Fach ten
zaczął wymagać teraz wykształcenia zawodowego, a kondycja ujęta w karby ry-
gorów uległa przynajmniej częściowemu zalegalizowaniu społecznemu”3. Teatr
wkroczył do salonów tracąc przy tym charakter popularnej rozrywki4. Stało się to
tym łatwiej, że i salon, nowy — po upadku absolutnego dworu — obszar artystycz-
nych i towarzyskich inicjatyw XVIII wieku, szczególnie zainteresował się tą sztuką.
Swoista moda epoki petits maisons, Marivaux i Watteau zaowocowała popularnoś-
cią teatralnego tematu w malarstwie. W scenicznym sztafażu nierzadko portreto-
wały się gospodynie salonów i uczestniczki ogrodowych fetes galantes5.
„Im großfigurigen Porträt (...) tritt das theatralische Requisit oder das heroisch
drapierte Kostüm als milieuandeutender Faktor in Funktion. Dabei handelt es sich
meistens um mehr als bloße Attribute. Es is ein Verschmelzen der Lebenssphäre
des Akteurs, der zivilen und der malärisch reizvollen Bühnenatmosphäre in dieser
Gruppe spätbarocker Porträtkunst”6. Literacka historia i postać, w którą wcielał

59 S. Koźmian, op. cit, s. 115.
1 Pojęcia metafora używam w znaczeniu ,,interaction” za: M. Black, Metafora, prze-
łożył J. Japola, Pamiętnik Literacki, 1971, z. 3.
2 Zob. H. Tintelnot, Barocktheater und Barocke Kunst. Die Entwicklungsgeschichte
der Fest- und Theater- Dekoration in ihrem Verhältnis zur Barocken Kunst, Berlin 1939,
s. 201.
3 D. Ratajczaków a, Szarlatan i teatr, Teksty, 1976, nr 2, s. 30.
4 W XVIII wieku społeczna akceptacja zawodu aktora przejawiała się stosunkiem pro-
tektora do ulubieńca i dotyczyła wąskiej grupy artystów. W istocie bowiem nie dokonała
się ona całkowicie i w stuleciu następnym. Zob. J. Szczublewski, Żywot Modrzejew-
skiej, Warszawa 1975.
5 Zob. H. Tintelnot, op. cit., s. 204.
6 Ibidem, s. 201 - 202.