Rocznik Historii Sztuki (11.1976)

WŁADYSŁAW TOMKIEWICZ

CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE SZTUKĘ POLSKĄ XVII WIEKU

I

Retrospektywne1 spojrzenie na sztukę polską XVII w. (mamy tu na myśli rzeźbę, malarstwo i rzemiosło
artystyczne) pozwala stwierdzić, że był to okres współistnienia, a niekiedy nawet symbiozy różnych, czasami
przeciwstawnych kierunków artystycznych. Pierwsze dziesięciolecie — gdzieś po rok 1640 — to czasy,
w których nurtem prowadzącym, przynajmniej pod względem ilościowym, jest manieryzm, zarówno prowe-
niencji włoskiej, jak i niderlandzkiej; jednocześnie obok manieryzmu występuje wczesny barok w redakcji
rzymskiej, który najpierw pojawił się w architekturze sakralnej, ale stopniowo począł obejmować sztukę przed-
stawiającą i rzemiosło artystyczne. Łącznie jednak z dominującym manieryzmem i wstępującym barokiem
istniał jeszcze, i to bynajmniej nie w formie sporadycznej, tradycjonalizm renesansowy, dający się odczytać
w rzeźbie sepulkralnej i w kompozycjach ołtarzowych. Nasze malarstwo cechowe, które przeżyło głęboki kry-
zys w okresie reformacji, zatrzymało się właściwie na zdobyczach późnego gotyku — nic więc dziwnego, że
teraz, stanąwszy przed zjawiskiem wzmożonego popytu na dzieła sztuki, start swój rozpoczęło z pozycji, na
której znajdowało się w połowie XVI w. Oczywiście nie było to już malarstwo średniowieczne, ale w każdym
razie tworzące wyraźnie ,,na kanwie" gotyckiej. Na tym polu swoistej archaizacji można dostrzec nawet nurt
bizantynizujący, bardzo zresztą wąski i krótkotrwały, przy czym nie mamy tu na myśli sztuki ruskiej, lecz ma-
larstwo sakralne ziem etnicznie polskich; prąd ten nie był jednak wyrazem tradycjonalizmu, lecz skutkiem pew-
nych zaleceń hierarchii kościelnej, do których jeszcze wrócimy.

Tak więc, z grubsza biorąc, pierwsza połowa w. XVII w dziejach naszej sztuki była okresem bardzo zło-
żonym, wielotorowym, a w rezultacie przejściowym, poprzedzającym supremację dojrzałego baroku. W tej
sytuacji obok tendencji nowatorskich występował konserwatyzm, recepcje sztuki weneckiej, rzymskiej czy
bolońskiej przeplatały się z oddziaływaniem sztuki flamandzkiej i holenderskiej, a wszystkie te importy na ogół
nie były przyjmowane dosłownie, lecz przetwarzane na sposób własny, „rodzimy", jaki dyktował genius loci.
Przyjrzyjmy się bliżej tej swoistej mozaice, zastanówmy się, jakie okoliczności, jakie czynniki wpływały na
rozwój sztuki polskiej w pierwszych dziesięcioleciach XVII w.

Generalizując, należy stwierdzić, że na ten dość skomplikowany obraz sztuki ówczesnej wpłynęły głównie
cztery czynniki: 1) ideologia sarmatyzmu, 2) kontrreformacja, 3) mecenat królewski, możnowładczy i miejski,
4) kadra artystyczna.

Pierwsze dwa czynniki skrystalizowały się już wyraźnie w ostatniej tercji XVI w. Po krótkim okresie sejmów
egzekucyjnych i tzw. demokracji szlacheckiej państwo jagiellońskie przekształciło się w Rzeczpospolitą Obojga
Narodów, posiadającą konstytucję w postaci Artykułów henrykowskich, których postanowienia, jak przyszłość
miała wykazać, obowiązywały przez dwa stulecia. Grupą rządzącą w tym państwie stała się szlachta, nazy-
wająca siebie nie bez powodu „narodem szlacheckim".

Humanizm wbrew swym uniwersalistycznym tendencjom doprowadził do pogłębienia świadomości naro-
dowej, tym bardziej że tak chętnie uprawiane przez humanistów studia historyczne utwierdziły w mniemaniu

1 Niektóre z poniższych uwag wypowiedział autor na zjeździe lubelskim Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Zob. Sztuka
około roku 1600, praca zbiorowa, Warszawa 1974, s. 13 nn.