Rocznik Historii Sztuki (16.1987)

VIII SEKCJA: WIEDEŃ I ARCHITEKTURA XX WIEKU

Rocznik Historii Sztuki, t. XVI, 1986
PI ISSN 0080-3472

TADEUSZ STEFAN JAROSZEWSKI

WIEDEŃSKIE ATELIER FELLNER & HELMER I POLSKA

Kontakty artystyczne pomiędzy Wiedniem a ziemiami polskimi na przełomie XIX i XX w. były
nader ożywione. Polska, podzielona pomiędzy trzech zaborców, widziała w stolicy Austrii jedno
z najważniejszych centrów artystycznych Europy. Jako przykład tych kontaktów wymienia się zwykle
fakt zaprojektowania przez Otto Wagnera Juniora wnętrza Hotelu Bristol w Warszawie, mało pisano
natomiast o działalności innych architektów wiedeńskich, czynnych w Polsce w tym samym czasie.
Słynne atelier Fellner & Helmer wysuwa się tu z pewnością na czoło. W obecnym stanie badań
wiadomo, że pomiędzy rokiem 1879 a 1914 zaprojektowało ono dla Polski 4 teatry, 1 filharmonię,
1 hotel, 1 gmach kasyna, 1 gmach szkolny oraz 5 pałaców wiejskich. Problem działalności tego
atelier na ziemiach polskich zasługuje zatem na uwagę.

Najpierw kilka słów o samym atelier. Początki jego działalności przypadją na wczesne lata
siedemdziesiąte XIX w., kres przyniosła pierwsza wojna światowa. W ciągu niespełna pół wieku
istnienia atelier wybudowało ponad 200 obiektów, w tym 48 teatrów rozsianych po Europie, od
Odessy po Hamburg i Zurych. Atelier budowało również zamki i pałace, wille i domy czynszowe,
hotele i fabryki, banki i domy towarowe; wyspecjalizowało się jednakże w teatrach1.

Ferdinand Fellner (1847-1916) był uczniem swego ojca, znanego architekta wiedeńskiego, nato-
miast Hermann Helmer (1849-1919) był Niemcem, który studiował architekturę w Monachium
u Rudolfa Wilhelma Gottgetreu, a następnie przeniósł się do Wiednia — do pracowni Ferdinanda
Fellnera starszego. Tu zetknął się z późniejszym przyjacielem i wspólnikiem. Od 1872 do 1915 r.
pracowali razem.

Założone przez nich atelier zatrudniało także innych architektów; niektórzy z nich stali się później
bardzo znani. Wśród architektów, którzy przewinęli się przez atelier Fellnera i Helmera, wymienimy
Franza von Kraussa, Alexandra Grafa, Josefa Tôlka, Ernsta von Gotthilfa i Rudolfa Krausza.
Z Polaków współpracował z atelier Tomasz Pryliński. Prócz nadzoru budowlanego i wykonywania
rysunków zajmowali się oni również projektowaniem detali, a nawet większych całości, co utrudnia
i tak złożoną sprawę atrybucji wielu obiektów, które dość trudno związać jednoznacznie z Fellnerem
czy Helmerem albo przypisać im obu.

Pierwszym dziełem atelier Fellner & Helmer na ziemiach polskich jest budynek Liceum Mikołaja
Kopernika, wzniesiony w 1879 r. w Cieszynie. Projekt tego budynku, opracowany w duchu neorene-
sansu wiedeńskiego, uzyskał na konkursie pierwszą nagrodę i został następnie zrealizowany przez
budowniczego cieszyńskiego Alojzego Jedeka2.

1 O atelier Fellner & Helmer pisano niewiele, choć stosunkowo szybko trafiło do opracowań syntetycznych; m. in.
D. Joseph. Gesehichte der Baukunst des XIX. Jahrhunderts, t. 2. Leipzig Ib.d.], s. 447. 548. 630. 637. 641. 647. 664.
680; K. Ginhart, Wieper Kunstgeschichte, Wien 1948, s. 205. Książka H. C. Hoffmanna, Die Theaterbauten von Fellner
und Helmer (Miinchen 1966) dotyczy tylko najbardziej znanych budowli teatralnych, projektowanych przez atelier. Autor
nie dotarł do obiektów położonych na terenie Polski i Związku Radzieckiego; wiadomości, jakie o nich podaje, są
bardzo ogólnikowe. W języku polskim ukazała się bardzo starannie opracowana monografia teatru w Toruniu, podająca
również wiele informacji o samym atelier (B. Mansfeld, K. Wajda, Teatr w Toruniu, Warszawa 1978).

2 W. Iwanek, Architektura historyzmu i secesji w Cieszynie (próba zarysu), [w:] Z dziejów sztuki Górnego Śląska
i Zagłębia Dąbrowskiego, pod red. E. Chojeckiej, Katowice 1982, s. 119.