DOI Artikel:
Świechowski, Zygmunt: Wystrój rzeźbiarski kościoła klasztornego w Trzebnicy i jego związki z katedrą w Bambergu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.16407#0007
„Rocznik Historii Sztuki", tom XXI
Wydawnictwo „Neriton" 1995
ZYGMUNT ŚWIECHOWSKI
WYSTRÓJ RZEŹBIARSKI KOŚCIOŁA KLASZTORNEGO W TRZEBNICY
I JEGO ZWIĄZKI Z KATEDRĄ W BAMBERGU
W Trzebnicy, dawnym miejscu odpustowym, znajduje się jedyna wielka romańska budowla Śląska,
zachowana w nieomal pełnym obwodzie pierwotnych murów z pokrywą współczesnych sklepień. Znaczące
budowle wrocławskich kościołów XII i XIII w. musiały wszystkie, bez wyjątku, ustąpić miejsca budowlom
gotyckim. Także w Trzebnickim kościele panien Cystersek doszło do zasadniczych przeobrażeń, choć przej-
rzysty schemat bazyliki systemu wiązanego z transeptem i bliźniaczymi kaplicami po bokach chóru nadal jest
czytelny, zarówno od zewnątrz, jak i od strony wnętrza. Natomiast nie odczytany w znacznej mierze pozostał
zespół rzeźb stanowiący o treści i wyrazie plastycznym tego typowego układu przestrzennego. In situ - na
miejscu - zachowały się tylko reliefy w nadprożu północnego portalu fasady zachodniej (il. 1), przedstawia-
jące Dawida grającego na instrumencie strunowym przed Betsabee i jej służebnicą oraz tympanon Porta
Mortuorum w szczytowej ścianie północnego ramienia transeptu z tronującą Marią adorowaną przez klęczące
anioły jako Regina Angelorum (il. 2). Wszystkie inne rzeźby i ich fragmenty zostały odnalezione jako membra
disiecta w barokowych za - i przemurowaniach. Dwa reliefy z apostołami (il. 5, 6), sceny martyrium i sądu
(il. 8, 9), relief z trzema postaciami kobiecymi (il. 7), fragment Ofiary Abrahama (il. 12) odnaleziono pomię-
dzy rokiem 1904 a 19381. Górna część Koronowania Cierniem (il. 11), parę głów kobiecych i męskich (il. 13,
17, 18), dwa torsa rzeźb pełnoplastycznych (il. 19) i jedno torso w reliefie (il. 10) zostały odkryte przez
Jerzego Rozpędowskiego pomiędzy rokiem 1981 a 1984 w ciągu sukcesywnych kampanii badawczych2. Wyniki
tych prac, w których posłużono się metodami archeologicznymi, mają zasadnicze znaczenie dla określenia
funkcji i treści rzeźb wyrwanych z ich pierwotnego kontekstu.
Korygując dawniejsze hipotezy Adolfa Zinklera Jerzy Rozpędowski stwierdził w sposób nie nasuwający
wątpliwości, że empora klasztorna zajmowała dwa przęsła wschodnie nawy głównej, sięgając aż po środek jej
skrzyżowania z transeptem3. Dopiero teraz staje się zrozumiały źródłowy tekst zawierający opis gwałtownej
1 C. Buchwald, Romanische Skulpturenreste der Pfarrkirche in Trebnitz, „Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift" N.F. III:
1904, s. 65-71; D. Frey, Ein neu entdecktes romanisches Tympanonrelief, „Zeitschrift des Deutschen Vereins fur Kunstwissen-
schaft" II: 1935, s. 496-518; tenże, Die ehemalige Zisterzienserinnenkirche in Trebnitz - Untersuchungen und Grabungen,
Deutsche Kunst und Denkmalpflege XI: 1937, s. 10-23; tenże, Das romanische Tympanon des Westportales an der Klosterkirche
in Trebnitz, [w:] A Z inki er, G. Grundmann,D. Frey, Die Klosterkirche in Trebnitz, Breslau 1940, s. 115-140;
Z. Ś wiechowski, Architektura na Śląsku do połowy XIII w., Warszawa 1955, s. 69-72 i 266-292; tenże, Budownictwo romań-
skie w Polsce, Katalog zabytków, Wrocław 1963, s. 285-297 i il. 724-740; Sztuka polska przedromańska i romańska, pod red.
M.Walickiego, Warszawa 1971, I, s. 179-180, 217-219, 767-769.
2 F Rozpędowski, Opactwo panien cystersek w Trzebnicy, Historia i Kultura cystersów w dawnej Polsce i ich europej-
skie związki, Poznań 1987, s. 263-281; tenże, Die Architektur der Zisterzienserinnen-Kirche in Trebnitz, „Zeitschrift fur Ostfor-
schung" XXXVI: 1987, s. 161-173.
J Jest to dosyć niezwykłe usytuowanie empory klasztornej. W znanych zachowanych przykładach empor tego typu jak Doxany
w Czechach, czy w kilku kościołach zgromadzeń żeńskich w dorzeczu Wezery, są one osadzone w przęsłach przylegających do
fasady zachodniej. Por. A. Merhautovâ, Rané Stfedovëkà Architektura v Cechach, Praha 1971, s. 113 nn.; H. Fhiimmler,
H. Kreft, Weserbaukunst im Mittelalter, Hameln 1970, s. 263, 270: Empory klasztorne w Germerode, Fippolsdsberg i Kappel.
Wydawnictwo „Neriton" 1995
ZYGMUNT ŚWIECHOWSKI
WYSTRÓJ RZEŹBIARSKI KOŚCIOŁA KLASZTORNEGO W TRZEBNICY
I JEGO ZWIĄZKI Z KATEDRĄ W BAMBERGU
W Trzebnicy, dawnym miejscu odpustowym, znajduje się jedyna wielka romańska budowla Śląska,
zachowana w nieomal pełnym obwodzie pierwotnych murów z pokrywą współczesnych sklepień. Znaczące
budowle wrocławskich kościołów XII i XIII w. musiały wszystkie, bez wyjątku, ustąpić miejsca budowlom
gotyckim. Także w Trzebnickim kościele panien Cystersek doszło do zasadniczych przeobrażeń, choć przej-
rzysty schemat bazyliki systemu wiązanego z transeptem i bliźniaczymi kaplicami po bokach chóru nadal jest
czytelny, zarówno od zewnątrz, jak i od strony wnętrza. Natomiast nie odczytany w znacznej mierze pozostał
zespół rzeźb stanowiący o treści i wyrazie plastycznym tego typowego układu przestrzennego. In situ - na
miejscu - zachowały się tylko reliefy w nadprożu północnego portalu fasady zachodniej (il. 1), przedstawia-
jące Dawida grającego na instrumencie strunowym przed Betsabee i jej służebnicą oraz tympanon Porta
Mortuorum w szczytowej ścianie północnego ramienia transeptu z tronującą Marią adorowaną przez klęczące
anioły jako Regina Angelorum (il. 2). Wszystkie inne rzeźby i ich fragmenty zostały odnalezione jako membra
disiecta w barokowych za - i przemurowaniach. Dwa reliefy z apostołami (il. 5, 6), sceny martyrium i sądu
(il. 8, 9), relief z trzema postaciami kobiecymi (il. 7), fragment Ofiary Abrahama (il. 12) odnaleziono pomię-
dzy rokiem 1904 a 19381. Górna część Koronowania Cierniem (il. 11), parę głów kobiecych i męskich (il. 13,
17, 18), dwa torsa rzeźb pełnoplastycznych (il. 19) i jedno torso w reliefie (il. 10) zostały odkryte przez
Jerzego Rozpędowskiego pomiędzy rokiem 1981 a 1984 w ciągu sukcesywnych kampanii badawczych2. Wyniki
tych prac, w których posłużono się metodami archeologicznymi, mają zasadnicze znaczenie dla określenia
funkcji i treści rzeźb wyrwanych z ich pierwotnego kontekstu.
Korygując dawniejsze hipotezy Adolfa Zinklera Jerzy Rozpędowski stwierdził w sposób nie nasuwający
wątpliwości, że empora klasztorna zajmowała dwa przęsła wschodnie nawy głównej, sięgając aż po środek jej
skrzyżowania z transeptem3. Dopiero teraz staje się zrozumiały źródłowy tekst zawierający opis gwałtownej
1 C. Buchwald, Romanische Skulpturenreste der Pfarrkirche in Trebnitz, „Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift" N.F. III:
1904, s. 65-71; D. Frey, Ein neu entdecktes romanisches Tympanonrelief, „Zeitschrift des Deutschen Vereins fur Kunstwissen-
schaft" II: 1935, s. 496-518; tenże, Die ehemalige Zisterzienserinnenkirche in Trebnitz - Untersuchungen und Grabungen,
Deutsche Kunst und Denkmalpflege XI: 1937, s. 10-23; tenże, Das romanische Tympanon des Westportales an der Klosterkirche
in Trebnitz, [w:] A Z inki er, G. Grundmann,D. Frey, Die Klosterkirche in Trebnitz, Breslau 1940, s. 115-140;
Z. Ś wiechowski, Architektura na Śląsku do połowy XIII w., Warszawa 1955, s. 69-72 i 266-292; tenże, Budownictwo romań-
skie w Polsce, Katalog zabytków, Wrocław 1963, s. 285-297 i il. 724-740; Sztuka polska przedromańska i romańska, pod red.
M.Walickiego, Warszawa 1971, I, s. 179-180, 217-219, 767-769.
2 F Rozpędowski, Opactwo panien cystersek w Trzebnicy, Historia i Kultura cystersów w dawnej Polsce i ich europej-
skie związki, Poznań 1987, s. 263-281; tenże, Die Architektur der Zisterzienserinnen-Kirche in Trebnitz, „Zeitschrift fur Ostfor-
schung" XXXVI: 1987, s. 161-173.
J Jest to dosyć niezwykłe usytuowanie empory klasztornej. W znanych zachowanych przykładach empor tego typu jak Doxany
w Czechach, czy w kilku kościołach zgromadzeń żeńskich w dorzeczu Wezery, są one osadzone w przęsłach przylegających do
fasady zachodniej. Por. A. Merhautovâ, Rané Stfedovëkà Architektura v Cechach, Praha 1971, s. 113 nn.; H. Fhiimmler,
H. Kreft, Weserbaukunst im Mittelalter, Hameln 1970, s. 263, 270: Empory klasztorne w Germerode, Fippolsdsberg i Kappel.