DOI Artikel:
Karłowska-Kamzowa, Alicja: Przedstawienia odpowiedzialności indywidualnej na Sądzie Ostatecznym w sztuce średniowiecznej Zachodu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.16407#0049
„Rocznik Historii Sztuki", tom XXI
Wydawnictwo „Neriton", 1995
ALICJA KARŁOWSKA-KAMZOWA
PRZEDSTAWIENIA ODPOWIEDZIALNOŚCI INDYWIDUALNEJ NA SĄDZIE OSTATECZNYM
W SZTUCE ŚREDNIOWIECZNEJ ZACHODU
I. WSTĘP
W średniowieczu często wyobrażano przyjście Chrystusa na końcu dziejów. Przedstawienie najpierw
wyłącznie radosne, od wieku IX uzupełniane bywało coraz bardziej dramatycznymi wizjami sądu nad dobry-
mi i złymi. Teksty Ewangelii, Apokalipsy św. Jana, Listów św. Pawła, a także niektóre wersety Starego
Testamentu były podstawą tworzenia obrazów. W ich kreowaniu istotne znaczenie miał również rozwój myśli
teologicznej1.
Zadaniem niniejszego studium nie jest zarysowanie ewolucji wyobrażenia sądu nad ludzkością, tworzo-
nych od IX do początku XVI w. Literatura w tym zakresie jest obfita2, choć braknie nowego ujęcia syntetycz-
nego3. W opracowaniach szczegółowych pojawiają się określenia nieprecyzyjne lub kontrowersyjne, jak na
przykład w odniesieniu do fresku Maso di Banco, który ozdabia grób Bardi di Verino w kościele S. Croce we
Florencji4 lub wiedeńskiego tryptyku Hieronima Boscha'.
Dla rozwikłania problemu trzeba jednak choćby w skrócie ukazać rozwój specyficznego nurtu wśród
przedstawień Sądu Ostatecznego. Bowiem poza wizją sądu nad ludzkością i rozdzieleniem dobrych i złych
pojawiały się próby odniesienia tego zagadnienia do jednostek. Nie były to tylko przedstawienia sądu szcze-
gółowego nad dusząpo zakończeniu ziemskiego żywota człowieka, lecz wyobrażenia jego nieśmiertelności.
Napięcie między dobrem a złem, między wolną wolą i łaską, obecne w tekstach Nowego Testamentu, próbo-
wano wyobrazić w odniesieniu do konkretnych ludzi znanych z imienia i nazwiska, jeszcze ówcześnie żyjących.
1 Lexikon fiir Théologie und Kirche, Bd. IV, Freiburg 1932, s. 422, nowsza literatura [w:] W. Hryniewicz, Nadzieja
zbawienia dla wszystkich, Warszawa 1989, s. 171-174.
2 B. Brenk, Tradition und Neuerung in der christlichen Kunst des ersten Jahrtausends, Wien 1966; G. Rasetti, II
guidizio universale in arte e la pittura medioevale Abruzzese, Prescara 1935; R. Longhi, Guidizio sul duecento e sul trecento
nell Italia centrale, Firenze 1979; P. Klein, Programmes eschatologiques, fonction et réception historiques des portails du
XIIes.: Moissac-Beaulieu-Saint Denis, „Cahier de Civilisation médiévale" XXXIII: 1990, s. 317-349, tab. I-XVI (tamże obfita
literatura).
3 Niestety podstawowy obecnie podręcznik: G. Schiller, Ikonographie der christlichen Kunst, t. I-V, Gtitersloh 1966-1990
- nie obejmuje jeszcze omawianego tematu.
4 R. Fremantle, Florentine Gothic Pointers, London, 1975. Dla mego studium podstawowe znaczenie ma praca J. Végh,
The Particular Judgement of a Courtier, „Arte Cristiana", DCCXV1: 1986, s. 303-313. Autor omawia szczegółowo problem
powstania przedstawienia sądu szczegółowego w nawiązaniu do dyskusji teologicznych o beatyfikacjach i do bulli Benedykta XII
z 1336 r. Uważa, że malowidło Maso di Banco wykonane nad grobem Bardi di Verino w S. Croce przedstawia sąd szczegółowy
po śmierci zmarłego. Ponieważ ikonografia tego ujęcia nie była wykształcona, artysta posłużył się elementami z przedstawienia
Sądu Ostatecznego (s. 307). Nie zgadzam się z takim komentarzem. Argumenty przedstawię w toku dalszych rozważań.
5 A. Karło wska-Kamzową Komu służyły moralitety Hieronima Boscha, Próba interpretacji treści tzw. Sądu Ostatecz-
nego ze zbiorów wiedeńskich, [w:] Biedni i bogaci. Studia z dziejów społeczeństwa i kultury ofiarowane Bronisławowi Geremkowi
w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa 1992, s. 325-338.
Wydawnictwo „Neriton", 1995
ALICJA KARŁOWSKA-KAMZOWA
PRZEDSTAWIENIA ODPOWIEDZIALNOŚCI INDYWIDUALNEJ NA SĄDZIE OSTATECZNYM
W SZTUCE ŚREDNIOWIECZNEJ ZACHODU
I. WSTĘP
W średniowieczu często wyobrażano przyjście Chrystusa na końcu dziejów. Przedstawienie najpierw
wyłącznie radosne, od wieku IX uzupełniane bywało coraz bardziej dramatycznymi wizjami sądu nad dobry-
mi i złymi. Teksty Ewangelii, Apokalipsy św. Jana, Listów św. Pawła, a także niektóre wersety Starego
Testamentu były podstawą tworzenia obrazów. W ich kreowaniu istotne znaczenie miał również rozwój myśli
teologicznej1.
Zadaniem niniejszego studium nie jest zarysowanie ewolucji wyobrażenia sądu nad ludzkością, tworzo-
nych od IX do początku XVI w. Literatura w tym zakresie jest obfita2, choć braknie nowego ujęcia syntetycz-
nego3. W opracowaniach szczegółowych pojawiają się określenia nieprecyzyjne lub kontrowersyjne, jak na
przykład w odniesieniu do fresku Maso di Banco, który ozdabia grób Bardi di Verino w kościele S. Croce we
Florencji4 lub wiedeńskiego tryptyku Hieronima Boscha'.
Dla rozwikłania problemu trzeba jednak choćby w skrócie ukazać rozwój specyficznego nurtu wśród
przedstawień Sądu Ostatecznego. Bowiem poza wizją sądu nad ludzkością i rozdzieleniem dobrych i złych
pojawiały się próby odniesienia tego zagadnienia do jednostek. Nie były to tylko przedstawienia sądu szcze-
gółowego nad dusząpo zakończeniu ziemskiego żywota człowieka, lecz wyobrażenia jego nieśmiertelności.
Napięcie między dobrem a złem, między wolną wolą i łaską, obecne w tekstach Nowego Testamentu, próbo-
wano wyobrazić w odniesieniu do konkretnych ludzi znanych z imienia i nazwiska, jeszcze ówcześnie żyjących.
1 Lexikon fiir Théologie und Kirche, Bd. IV, Freiburg 1932, s. 422, nowsza literatura [w:] W. Hryniewicz, Nadzieja
zbawienia dla wszystkich, Warszawa 1989, s. 171-174.
2 B. Brenk, Tradition und Neuerung in der christlichen Kunst des ersten Jahrtausends, Wien 1966; G. Rasetti, II
guidizio universale in arte e la pittura medioevale Abruzzese, Prescara 1935; R. Longhi, Guidizio sul duecento e sul trecento
nell Italia centrale, Firenze 1979; P. Klein, Programmes eschatologiques, fonction et réception historiques des portails du
XIIes.: Moissac-Beaulieu-Saint Denis, „Cahier de Civilisation médiévale" XXXIII: 1990, s. 317-349, tab. I-XVI (tamże obfita
literatura).
3 Niestety podstawowy obecnie podręcznik: G. Schiller, Ikonographie der christlichen Kunst, t. I-V, Gtitersloh 1966-1990
- nie obejmuje jeszcze omawianego tematu.
4 R. Fremantle, Florentine Gothic Pointers, London, 1975. Dla mego studium podstawowe znaczenie ma praca J. Végh,
The Particular Judgement of a Courtier, „Arte Cristiana", DCCXV1: 1986, s. 303-313. Autor omawia szczegółowo problem
powstania przedstawienia sądu szczegółowego w nawiązaniu do dyskusji teologicznych o beatyfikacjach i do bulli Benedykta XII
z 1336 r. Uważa, że malowidło Maso di Banco wykonane nad grobem Bardi di Verino w S. Croce przedstawia sąd szczegółowy
po śmierci zmarłego. Ponieważ ikonografia tego ujęcia nie była wykształcona, artysta posłużył się elementami z przedstawienia
Sądu Ostatecznego (s. 307). Nie zgadzam się z takim komentarzem. Argumenty przedstawię w toku dalszych rozważań.
5 A. Karło wska-Kamzową Komu służyły moralitety Hieronima Boscha, Próba interpretacji treści tzw. Sądu Ostatecz-
nego ze zbiorów wiedeńskich, [w:] Biedni i bogaci. Studia z dziejów społeczeństwa i kultury ofiarowane Bronisławowi Geremkowi
w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa 1992, s. 325-338.