DOI Artikel:
Pankiewicz, Anna: Chrystus-Sędzia z dwoma mieczami na tympanonie południowym katedry gnieźnieńskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.16407#0087
,Rocznik Historii Sztuki", tom XXI
Wydawnictwo „Neriton", 1995
ANNA PANKIEWICZ
CHRYSTUS-SĘDZIA Z DWOMA MIECZAMI
NA TYMPANONIE POŁUDNIOWYM KATEDRY GNIEŹNIEŃSKIEJ*
W trakcie prac regotyzacyjnych, prowadzonych w latach 1956-1962 w katedrze gnieźnieńskiej1, odkryto
(1962) w południowej kruchcie przywieżowej (il. 1) portal z tympanonem przedstawiającym Chrystusa-S^-
dziego z dwoma mieczami2 (il. 2), będący świadectwem bogactwa wystroju świątyni wzniesionej przez Jaro-
sława Bogorię ze Skotnik (około 1276-1376), wybranego na stolicę metropolitalną w roku 1342 \ Przystąpie-
nie arcybiskupa Jarosława, zaraz po objęciu urzędu, do budowy nowej, na miejscu romańskiej4, katedry miało
na celu podkreślenie prawa Gniezna do koronowania i namaszczania władców Polski, utraconego w 1320 r.
na rzecz Wawelu'.
* Artykuł jest fragmentem pracy magisterskiej, której temat zasugerował mi ks. kard. dr Stefan Wyszyński, ówczesny
Metropolita gnieźnieński, umożliwiając również dostęp do materiałów archiwalnych, za co jestem Mu winna wdzięczną pamięć.
Praca została napisana w 1974 r. w Katedrze Historii Sztuki Sakralnej Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie, pod kierun-
kiem ks. prof. Janusza Stanisława Pasierba, konsultowana przez doc. Tadeusza Dobrzenieckiego. Niniejszą publikację zawdzię-
czam inspiracji dr Tadeusza Jurkowlańca, który służył mi również życzliwą pomocą w uzupełnianiu literatury. Serdecznie dziękuję
również za korektę i cenne uwagi prof. Andrzejowi Grzybkowskiemu i dr Jerzemu Pietrusińskiemu.
1 Prace, których protektorem był kardynał Wyszyński, prowadzone byty pod kierunkiem mgr inż. arch. Aleksandra Holasa,
przy współpracy prof. Jana Zachwatowicza.
2 Pierwszy opis i zdjęcie portalu, wykonane w trakcie odsłaniania, zamieścił Katalog zabytków sztuki w Polsce (cyt. dalej
KZS), t. V: Województwo poznańskie, pod red. 'I'. Ruszczyńskiej, A. Sławskiej, z. 3: Powiat gnieźnieński, орг. T. Ruszczyńska
i A. Sławska, Warszawa 1963,. s. 17, fig. 37. 1965: A. H о I a s przedstawił odkrycie na zebraniu Stowarzyszenia Historyków Sztuki
w Poznaniu (komunikat nie został opublikowany, podany jest tylko w spisie referatów za rok 1965, „Biuletyn Historii Sztuki"
XXVII: 1966, nr 1) 1966: J. Pic, Prace konserwatorskie, woj. poznańskie, „Ochrona Zabytków" 3/74: 1966, s. 51. 1969;
Z. В i a ł ł o w i с z-Krygierowa, Rzeźba, [w:] Dzieje Wielkopolski, pod red. .1. Topolskiego, t. 1, Poznań 1969, s. 402. Szerzej
omówiony przez A. i Z. S w i e с h o w s к i с h, [w:] Katedra Gnieźnieńska, pod red. A. Świechowskiej, Poznań-Warszawa-Lublin 1970.
Wybór Jarosława Bogorii ze Skotnik został dokonany przez kapitułę jednogłośnie, mimo poważnych przeszkód: Skotnicki
miał wówczas tylko święcenia diakonatu, ponadto pozostawał pod ekskomuniką, ręcząc za pożyczki królewskie; obie te przeszkody
zostały usunięte dzięki protekcji króla w Awinionie. Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski (cyt. dalej KDW) t. Il, wyd. I. Zakrzew-
ski, Poznań 1878-1881, 1205, 1207; J. Korytkowski, Arcybiskupi gnieźnieńscy. Prymasowie i Metropolici polscy, od roku
1000 aż do roku 1821, czyli do połączenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego z biskupstwem poznańskim, Poznań 1888, s. 571;
Z. Kaczmarczyk, Monarchia Kazimierza Wielkiego, t. II: Organizacja Kościoła, sztuka i nauka, Poznań 1947, s. 132-133.
4 J. Zachwatowicz, Historia budowy katedry gotyckiej, [w:| Katedra Gnieźnieńska..., s. 37; B. Nowicka, Działalność
kulturalna Kościoła gnieźnieńskiego w epoce Kazimierza Wielkiego, „Ateneum Kapłańskie" XXVIII: 1931, z. 1, s. 50, 53; ta
samą Rola polityczna arcybiskupów gnieźnieńskich za Kazimierza Wielkiego i ich stosunek do króla ibid., z. 4, s. 358;
H.Chłopocką Stosunek Kazimierza Wielkiego do Gniezna, [w:] Dzieje Gniezna, pod red. J. Topolskiego, Warszawa 1965,
s. 176; P. Crossley, Gothic Architecture in the Reign oj Kasimir the Great, Kraków 1985, s. 379, 393.
5 Zachwatowicz, op.cit, s. 38; Z. Świechowski, Osteuropâische Architektur und Plastik, [w:] O. von Simson, Das
Mittelalter 11: Das Hohe Mittelalter. Berlin 1972, s. 283, «Propylâen Kunstgeschichte» Bd. 6; A. Miłobędzki, Zarys Dziejów
architektury w Polsce, Warszawa 1978, wyd. 3, s. 67; J. Toj ko, Idea fundacji katedry gnieźnieńskiej w świetle analizy heraldycz-
nej rzeźby architektonicznej, [w:] Gniezno. Studia i Materiały historyczne, l, Warszawa-Poznań 1984, s. 134. Okres przebudowy
przypada na czasy zmierzchu idei kościoła katedralnego. Powraca się do niej w wyjątkowych przypadkach i to z zasady, gdy
pojawia się czynnik pewnej demonstracji. Katedrę traktuje się bowiem, szczególnie w Europie Środkowej, jako pewnego rodzaju
Wydawnictwo „Neriton", 1995
ANNA PANKIEWICZ
CHRYSTUS-SĘDZIA Z DWOMA MIECZAMI
NA TYMPANONIE POŁUDNIOWYM KATEDRY GNIEŹNIEŃSKIEJ*
W trakcie prac regotyzacyjnych, prowadzonych w latach 1956-1962 w katedrze gnieźnieńskiej1, odkryto
(1962) w południowej kruchcie przywieżowej (il. 1) portal z tympanonem przedstawiającym Chrystusa-S^-
dziego z dwoma mieczami2 (il. 2), będący świadectwem bogactwa wystroju świątyni wzniesionej przez Jaro-
sława Bogorię ze Skotnik (około 1276-1376), wybranego na stolicę metropolitalną w roku 1342 \ Przystąpie-
nie arcybiskupa Jarosława, zaraz po objęciu urzędu, do budowy nowej, na miejscu romańskiej4, katedry miało
na celu podkreślenie prawa Gniezna do koronowania i namaszczania władców Polski, utraconego w 1320 r.
na rzecz Wawelu'.
* Artykuł jest fragmentem pracy magisterskiej, której temat zasugerował mi ks. kard. dr Stefan Wyszyński, ówczesny
Metropolita gnieźnieński, umożliwiając również dostęp do materiałów archiwalnych, za co jestem Mu winna wdzięczną pamięć.
Praca została napisana w 1974 r. w Katedrze Historii Sztuki Sakralnej Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie, pod kierun-
kiem ks. prof. Janusza Stanisława Pasierba, konsultowana przez doc. Tadeusza Dobrzenieckiego. Niniejszą publikację zawdzię-
czam inspiracji dr Tadeusza Jurkowlańca, który służył mi również życzliwą pomocą w uzupełnianiu literatury. Serdecznie dziękuję
również za korektę i cenne uwagi prof. Andrzejowi Grzybkowskiemu i dr Jerzemu Pietrusińskiemu.
1 Prace, których protektorem był kardynał Wyszyński, prowadzone byty pod kierunkiem mgr inż. arch. Aleksandra Holasa,
przy współpracy prof. Jana Zachwatowicza.
2 Pierwszy opis i zdjęcie portalu, wykonane w trakcie odsłaniania, zamieścił Katalog zabytków sztuki w Polsce (cyt. dalej
KZS), t. V: Województwo poznańskie, pod red. 'I'. Ruszczyńskiej, A. Sławskiej, z. 3: Powiat gnieźnieński, орг. T. Ruszczyńska
i A. Sławska, Warszawa 1963,. s. 17, fig. 37. 1965: A. H о I a s przedstawił odkrycie na zebraniu Stowarzyszenia Historyków Sztuki
w Poznaniu (komunikat nie został opublikowany, podany jest tylko w spisie referatów za rok 1965, „Biuletyn Historii Sztuki"
XXVII: 1966, nr 1) 1966: J. Pic, Prace konserwatorskie, woj. poznańskie, „Ochrona Zabytków" 3/74: 1966, s. 51. 1969;
Z. В i a ł ł o w i с z-Krygierowa, Rzeźba, [w:] Dzieje Wielkopolski, pod red. .1. Topolskiego, t. 1, Poznań 1969, s. 402. Szerzej
omówiony przez A. i Z. S w i e с h o w s к i с h, [w:] Katedra Gnieźnieńska, pod red. A. Świechowskiej, Poznań-Warszawa-Lublin 1970.
Wybór Jarosława Bogorii ze Skotnik został dokonany przez kapitułę jednogłośnie, mimo poważnych przeszkód: Skotnicki
miał wówczas tylko święcenia diakonatu, ponadto pozostawał pod ekskomuniką, ręcząc za pożyczki królewskie; obie te przeszkody
zostały usunięte dzięki protekcji króla w Awinionie. Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski (cyt. dalej KDW) t. Il, wyd. I. Zakrzew-
ski, Poznań 1878-1881, 1205, 1207; J. Korytkowski, Arcybiskupi gnieźnieńscy. Prymasowie i Metropolici polscy, od roku
1000 aż do roku 1821, czyli do połączenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego z biskupstwem poznańskim, Poznań 1888, s. 571;
Z. Kaczmarczyk, Monarchia Kazimierza Wielkiego, t. II: Organizacja Kościoła, sztuka i nauka, Poznań 1947, s. 132-133.
4 J. Zachwatowicz, Historia budowy katedry gotyckiej, [w:| Katedra Gnieźnieńska..., s. 37; B. Nowicka, Działalność
kulturalna Kościoła gnieźnieńskiego w epoce Kazimierza Wielkiego, „Ateneum Kapłańskie" XXVIII: 1931, z. 1, s. 50, 53; ta
samą Rola polityczna arcybiskupów gnieźnieńskich za Kazimierza Wielkiego i ich stosunek do króla ibid., z. 4, s. 358;
H.Chłopocką Stosunek Kazimierza Wielkiego do Gniezna, [w:] Dzieje Gniezna, pod red. J. Topolskiego, Warszawa 1965,
s. 176; P. Crossley, Gothic Architecture in the Reign oj Kasimir the Great, Kraków 1985, s. 379, 393.
5 Zachwatowicz, op.cit, s. 38; Z. Świechowski, Osteuropâische Architektur und Plastik, [w:] O. von Simson, Das
Mittelalter 11: Das Hohe Mittelalter. Berlin 1972, s. 283, «Propylâen Kunstgeschichte» Bd. 6; A. Miłobędzki, Zarys Dziejów
architektury w Polsce, Warszawa 1978, wyd. 3, s. 67; J. Toj ko, Idea fundacji katedry gnieźnieńskiej w świetle analizy heraldycz-
nej rzeźby architektonicznej, [w:] Gniezno. Studia i Materiały historyczne, l, Warszawa-Poznań 1984, s. 134. Okres przebudowy
przypada na czasy zmierzchu idei kościoła katedralnego. Powraca się do niej w wyjątkowych przypadkach i to z zasady, gdy
pojawia się czynnik pewnej demonstracji. Katedrę traktuje się bowiem, szczególnie w Europie Środkowej, jako pewnego rodzaju