DOI Artikel:
Mączyński, Ryszard: Mater Gratiarum Varsaviensis: Wizerunki Madonny łaskawej w sztuce polskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.16407#0251
„Rocznik Historii Sztuki", tom XXI
Wydawnictwo „Neriton" 1995
RYSZARD MĄCZYŃSKI
MATER GRATIARUM VARSAVIENSIS.
WIZERUNKI MADONNY ŁASKAWEJ W SZTUCE POLSKIEJ*
W warszawskim kościele Jezuitów przy ulicy Świętojańskiej zachował się obraz przedstawiający Naj-
świętszą Marię Pannę Łaskawą (il. 1). Podstawowym jego opracowaniem pozostaje do dziś krótkie streszcze-
nie referatu Haliny Zanimirskiej, wygłoszonego w 1966 r. na zebraniu Stowarzyszenia Historyków Sztuki1.
W istocie bowiem ani prace dawniejsze, poświęcone rozmaitym przejawom kultu maryjnego, autorstwa: Edwarda
Nowakowskiego czy Mieczysława Skrudlika2, ani najnowsze: Mieczysława Gębarowicza czy Beaty Szafra-
niec, ujmujące problematykę tego typu ikonograficznego na szerokim tle, gromadzące wiele należących doń
zabytków, do wiedzy o tym konkretnym obrazie nie wniosły nic nowego1. Podobnie rzecz się miała z artykułami
- w znacznej części nie publikowanymi - pijara Jana Buby4. Stworzono swoisty kanon informacji, z reguły
powtarzanych za każdym razem w innych nieco konfiguracjach, a niejednokrotnie dodatkowo obudowywa-
nych kolejnymi domysłami. Toteż większość padających tam stwierdzeń - tyczących proweniencji dzieła,
interpretacji jego treści, a nawet przejawów kultu i tych w sferze obyczajowej, i tych w sferze artystycznej -
nie wytrzymuje konfrontacji z zachowanymi źródłowymi przekazami.
* Niniejszy artykuł stanowi zmodyfikowany i znacznie rozszerzony fragment mej rozprawy doktorskiej, zatytułowanej: Zespo-
ły architektoniczne Collegium Regium i Collegium Nobilium warszawskich Pijarów (1642-1834), napisanej pod kierunkiem prof.
dr. hab. Andrzeja Rottermunda, złożonej w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie (dalej: IS PAN) w 1992 r.
1 H. Zanimirska, Geneza kultu obrazu Najświętszej Marii Panny Łaskawej i rzeźby Matki Boskiej Passawskiej w War-
szawie w 2 pol. XVII wieku, „Biuletyn Historii Sztuki" (dalej: „BHS") XXXIII: 1971, nr 4, s. 415 n. Autorka oparła się w znacznej
mierze na opracowaniu: C. Rival tą La Beata Vergine delie Grazie nella storia, Faenza 1931, passim.
2 [E. Nowakowski] Wacław z SulgostowąO cudownych obrazach w Polsce Przenajświętszej Matki Bożej. Wia-
domości historyczne, bibliograficzne i ikonograficzne, Kraków 1902, s. 705 п.; M. Skrudlik Patronka Warszawy, Warszawa
1928, s. 5 п.; tenże, Królowa Korony Polskiej. Szkice z historii malarstwa i kultu Bogarodzicy w Polsce, Lwów 1930, s. 153 n.
Por. też m.in.: L. Dunin, Skarby spod gruzów. Niektóre zabytki ocalałe w kościołach warszawskich, Warszawa 1958, s. 24 п.;
W. Malej, Łaskami słynące obrazy Najświętszej Marii Panny w Archidiecezji Warszawskiej, Warszawa 1957, s. 41 п.; tenże,
Koronowane obrazy Matki Najświętszej w Polsce, Warszawa 1958, s. 32; tenże, Sanktuaria maryjne, [w:] Szkice do dziejów
Archidiecezji Warszawskiej, red. W. Malej, Rzym 1966, s. 244 n.
3 M. Gębarowicz, Mater Misericordiae - Pokrow - Pokrowa w sztuce i legendzie środkowo-wschodniej Europy, Wro-
cław 1986, s. 67 п.; В. Szafraniec, Matka Boska Łaskawa, [w:] K.S. Moisan, B. Szafraniec, Maria orędowniczka wier-
nych, Warszawa 1987, s. 140 n. Por. też publikacje pijarskie: Maria, Virgen, [w:] Diccionario enciclopedico escolapio, t. 5,
Escolapios en Polonia y Lituania, red. L.M. Bandrés Rey, Salamanca 1985, s. 152 п.; M. Rolką Kult maryjny w życiu i po-
słannictwie polskich pijarów do roku 1864, [w:] Niepokalana. Kult Matki Bożej na ziemiach polskich w XIX wieku, red. B. Pylak,
C. Krakowiak, Lublin 1988, s. 357 n.
4 Archiwum Pijarów w Krakowie (dalej: APK), m.in.: J. Bubą Sanktuarium i bractwo Madonny Łaskawej w dawnej
Warszawie, mps (z 1969 г.), passim; tenże, Votum Varsaviae, mps (z 1970 г.), passim; tenże, Cultus Beatę Mariae Virgini de
Gratiis (Faventinae) apud pp. Scholarum Piarum in Provincis Polonae et Lithuanae - in brevi conspectu historico, mps
(z 1971 г.), passim; tenże, Matka Boska Łaskawa patronka Warszawy: geneza kultu, pochodzenie obrazu, mps (z 1979 г.),
passim; por. też: A. Pitalą Kult Najświętszej Marii Panny Łaskawej w dawnych szkołach pijarskich, mps (z 1970 г.), passim.
Drukiem ogłoszony został tylko skromny artykuł: J. Bubą Patronka Warszawy, [w:] Pijarzy w kulturze dawnej Polski. Ludzie
i zagadnienia, Kraków 1982, s. 40 n.
Wydawnictwo „Neriton" 1995
RYSZARD MĄCZYŃSKI
MATER GRATIARUM VARSAVIENSIS.
WIZERUNKI MADONNY ŁASKAWEJ W SZTUCE POLSKIEJ*
W warszawskim kościele Jezuitów przy ulicy Świętojańskiej zachował się obraz przedstawiający Naj-
świętszą Marię Pannę Łaskawą (il. 1). Podstawowym jego opracowaniem pozostaje do dziś krótkie streszcze-
nie referatu Haliny Zanimirskiej, wygłoszonego w 1966 r. na zebraniu Stowarzyszenia Historyków Sztuki1.
W istocie bowiem ani prace dawniejsze, poświęcone rozmaitym przejawom kultu maryjnego, autorstwa: Edwarda
Nowakowskiego czy Mieczysława Skrudlika2, ani najnowsze: Mieczysława Gębarowicza czy Beaty Szafra-
niec, ujmujące problematykę tego typu ikonograficznego na szerokim tle, gromadzące wiele należących doń
zabytków, do wiedzy o tym konkretnym obrazie nie wniosły nic nowego1. Podobnie rzecz się miała z artykułami
- w znacznej części nie publikowanymi - pijara Jana Buby4. Stworzono swoisty kanon informacji, z reguły
powtarzanych za każdym razem w innych nieco konfiguracjach, a niejednokrotnie dodatkowo obudowywa-
nych kolejnymi domysłami. Toteż większość padających tam stwierdzeń - tyczących proweniencji dzieła,
interpretacji jego treści, a nawet przejawów kultu i tych w sferze obyczajowej, i tych w sferze artystycznej -
nie wytrzymuje konfrontacji z zachowanymi źródłowymi przekazami.
* Niniejszy artykuł stanowi zmodyfikowany i znacznie rozszerzony fragment mej rozprawy doktorskiej, zatytułowanej: Zespo-
ły architektoniczne Collegium Regium i Collegium Nobilium warszawskich Pijarów (1642-1834), napisanej pod kierunkiem prof.
dr. hab. Andrzeja Rottermunda, złożonej w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie (dalej: IS PAN) w 1992 r.
1 H. Zanimirska, Geneza kultu obrazu Najświętszej Marii Panny Łaskawej i rzeźby Matki Boskiej Passawskiej w War-
szawie w 2 pol. XVII wieku, „Biuletyn Historii Sztuki" (dalej: „BHS") XXXIII: 1971, nr 4, s. 415 n. Autorka oparła się w znacznej
mierze na opracowaniu: C. Rival tą La Beata Vergine delie Grazie nella storia, Faenza 1931, passim.
2 [E. Nowakowski] Wacław z SulgostowąO cudownych obrazach w Polsce Przenajświętszej Matki Bożej. Wia-
domości historyczne, bibliograficzne i ikonograficzne, Kraków 1902, s. 705 п.; M. Skrudlik Patronka Warszawy, Warszawa
1928, s. 5 п.; tenże, Królowa Korony Polskiej. Szkice z historii malarstwa i kultu Bogarodzicy w Polsce, Lwów 1930, s. 153 n.
Por. też m.in.: L. Dunin, Skarby spod gruzów. Niektóre zabytki ocalałe w kościołach warszawskich, Warszawa 1958, s. 24 п.;
W. Malej, Łaskami słynące obrazy Najświętszej Marii Panny w Archidiecezji Warszawskiej, Warszawa 1957, s. 41 п.; tenże,
Koronowane obrazy Matki Najświętszej w Polsce, Warszawa 1958, s. 32; tenże, Sanktuaria maryjne, [w:] Szkice do dziejów
Archidiecezji Warszawskiej, red. W. Malej, Rzym 1966, s. 244 n.
3 M. Gębarowicz, Mater Misericordiae - Pokrow - Pokrowa w sztuce i legendzie środkowo-wschodniej Europy, Wro-
cław 1986, s. 67 п.; В. Szafraniec, Matka Boska Łaskawa, [w:] K.S. Moisan, B. Szafraniec, Maria orędowniczka wier-
nych, Warszawa 1987, s. 140 n. Por. też publikacje pijarskie: Maria, Virgen, [w:] Diccionario enciclopedico escolapio, t. 5,
Escolapios en Polonia y Lituania, red. L.M. Bandrés Rey, Salamanca 1985, s. 152 п.; M. Rolką Kult maryjny w życiu i po-
słannictwie polskich pijarów do roku 1864, [w:] Niepokalana. Kult Matki Bożej na ziemiach polskich w XIX wieku, red. B. Pylak,
C. Krakowiak, Lublin 1988, s. 357 n.
4 Archiwum Pijarów w Krakowie (dalej: APK), m.in.: J. Bubą Sanktuarium i bractwo Madonny Łaskawej w dawnej
Warszawie, mps (z 1969 г.), passim; tenże, Votum Varsaviae, mps (z 1970 г.), passim; tenże, Cultus Beatę Mariae Virgini de
Gratiis (Faventinae) apud pp. Scholarum Piarum in Provincis Polonae et Lithuanae - in brevi conspectu historico, mps
(z 1971 г.), passim; tenże, Matka Boska Łaskawa patronka Warszawy: geneza kultu, pochodzenie obrazu, mps (z 1979 г.),
passim; por. też: A. Pitalą Kult Najświętszej Marii Panny Łaskawej w dawnych szkołach pijarskich, mps (z 1970 г.), passim.
Drukiem ogłoszony został tylko skromny artykuł: J. Bubą Patronka Warszawy, [w:] Pijarzy w kulturze dawnej Polski. Ludzie
i zagadnienia, Kraków 1982, s. 40 n.