Rocznik Historii Sztuki (31.2006)

Rocznik Historii Sztuki, tom XXXI
Wydawnictwo Neriton, 2006

ADAM SOBOTA
UNIWERSYTET ZIELONOGÓRSKI

CZAS JAKO FOTOGRAFIA

Fotografia, jako obraz odwołujący się do potocznego, wzrokowego postrzegania świata, może się wy-
dawać w swojej konstrukcji czymś oczywistym. Jednakże wyjaśnienie znaczeń fotografii nie jest wcale łatwe,
tak jak niełatwe jest analizowanie jej związków z czasem, które zresztą też wydają się nam naturalne. Jak
to ujął Roland Barthes, fotografia „z natury jest oczywistością, a oczywistość jest właśnie tym, co nie chce
być rozłożone"1.

Fotografie ujawniają związki z czasem w różny sposób i często tylko pośrednio. Jest zaskakujące, że
wiele definicji fotografii właściwie pomija pojęcie czasu przy określaniu właściwości tego typu obrazów.
Z kolei niemal każdy tekst interpretujący fotografie w jakiś sposób wiąże je z kategorią czasu, zazwyczaj
jednak tylko w pewnym wybranym aspekcie. Literatura dotycząca takich relacji jest więc ogromna, jednak
niewiele istnieje prób ich syntetycznego ujęcia. W tym tekście staram się zarysować całą skalę możliwych
związków fotografii z kategorią czasu, opierając się na najważniejszych przykładach oraz poglądach teore-
tyków sztuki i artystów.

Przyjmuję założenie, że fotografia może odnosić się do każdego możliwego sposobu pojmowania czasu,
zarówno przy jej tworzeniu, jak też interpretowaniu. Wcześniej żaden typ obrazu nie miał tak wielostronnych
możliwości odniesień do kategorii czasu, dlatego pojawienie się fotografii zmieniło postrzeganie zjawisk,
w których znacząco przejawia się czynnik czasu. Ale też sama estetyka fotografii była formowana z uwagi
na wcześniejsze wizualne interpretacje zjawisk. W wyniku tego różne fotografie mogą odnosić się zarówno
do tradycyjnych, jak i nowych sposobów wyrażania czasu.

Fotografia wymusza ustosunkowanie się do tak podstawowej kwestii filozoficznej jaką jest sposób ist-
nienia czasu w naturze - nazywanego najczęściej czasem obiektywnym czy fizycznym - i do rozumienia
jego związku z psychiczną percepcją czasu u człowieka. Powszechne jest przekonanie, że fotografia w swoich
podstawach fizycznych ma bezpośrednie odniesienie do tej zewnętrznej formy czasu. Ponadto fotografia
bezsprzecznie osadzona jest w czasie kulturowym, który wyraża się przez rytm i etapy procesów w kulturze
(w tej kategorii mieszczą się też filozoficzne koncepcje czasu). Chociaż czas kulturowy uzależniony jest od
możliwości trwania społeczeństw w czasie właściwym naturze, to ma swoją autonomię z uwagi na inne re-
gulatory rozwoju i wewnętrzne zróżnicowanie, nawet w obrębie jednej kultury. Pewne formy kultury - jak
np. sposoby mierzenia czasu - mogą się oczywiście zbliżać do obiektywnego czasu natury.

Innymi rodzajami czasu są te, które wiążą się ściśle z subiektywnymi procesami w umysłach ludzi,
aczkolwiek również i tu można mówić o obiektywnych regułach (chociażby w sensie statystycznym). Prze-
jawy czasu w procesach psychicznych i uświadamianie ich sobie odbywa się na różnych poziomach i według
specyficznych reguł. Jednym z poziomów jest odczucie czasu narzucane przez procesy fizjologiczne w or-
ganizmie. Innym poziomem jest świadome postrzeganie zjawisk, które ma swoje reguły kształtowane zarów no

1 R. Barthes, Światło obrazu, przeł. J. T r z n a d e 1, Wydawnictwo KR, Warszawa 1995, s. 182.