Rocznik Historii Sztuki (31.2006)

Rocznik Historii Sztuki, tom XXXI
Wydawnictwo Ncriton, 2006

MARIANNA MICHAŁOWSKA
UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA

NOWOCZESNOŚĆ I EKSPERYMENT W WYBRANYCH REALIZACJACH
FOTOGRAFII ARTYSTYCZNEJ PO KOŃCU PONOWOCZESNOŚCI

Powracanie do pojęcia awangardy w wieku XXI wymaga przywoływania różnorodnych opinii, które
zdominowały dyskurs krytyczny o kulturze od lat 30. ubiegłego wieku - najpierw toczący się wokół sztuki
modernistycznej (by wymienić tylko najważniejszych jego uczestników: Theodor W. Adorno, Max Hork-
heimer, Clément Greenberg, Jurgen Habermas), a następnie wokół zjawisk postmodernizmu (m.in. Peter Bur-
ger, Renato Poggioli, Ihab Hassan, Hal Foster, Jean-François Lyotard, Andréas Huyssen, Rosalind Krauss).
Warto również przypomnieć ożywione spory w kręgu polskich filozofów sztuki i kultury (Stefan Morawski,
Andrzej Turowski, Zygmunt Bauman, zaś w odniesieniu do polskiej refleksji o fotografii: Lech Lechowicz,
Adam Sobota, Krzysztof Jurecki). Pomimo ogromu tekstów krytycznych poświęconych awangardzie, za-
warte w niej źródła inspiracji nie ulegają wyczerpaniu. Także w praktyce artystycznej odwołania do niej
pozostają niezwykle popularne i czytelne. Wśród artystów wciąż widoczne jest dążenie, które nazwałabym
„potrzebą awangardy", powrotu do korzeni sztuki nowoczesnej i zmierzenia się z pewnym modelem sztuki,
przez wiele lat uznawanym za wzorcowy. Zgodnie z nim, jak pisze S. Morawski, „sztuka ma być żywiołem
dywersyjnym i ostoją wartości autentycznych w buncie przeciw zatęchłej i duchowo więdnącej rzeczywi-
stości społecznej"1. Kierunki awangardowe nauczyły nas myśleć, że sztuka jest wyróżnioną społecznie prak-
tyką kulturową i jako taka zasługuje na wyjątkową atencję. W konsekwencji porównujemy, szukamy w no-
wych pracach cieni dawnych.

Współczesną obecność awangardy można kwestionować, kiedy bierze się pod uwagę diametralnie od-
mienny od teraźniejszego kontekst technologiczno-społeczno-kulturowy towarzyszący jej powstawaniu. O ile
krytyka awangardowa dotyczyła przede wszystkim styku rzeczywistości społecznej i politycznej (Habermas),
a także napięcia między sztuką elitarną i masową (Adorno, Greenberg), to współcześnie najbardziej intere-
sującym problemem sztuki okazuje się także jej uwikłanie w mechanizmy ideologii i podporządkowania
instytucjonalnego (w duchu Foucaulta) oraz kompleks zjawisk związanych z pytaniem o sens utrzymywania
pojęcia sztuki (Danto) jako wyróżnionej dziedziny wobec dominującej kultury wizualnej.

Poniżej spróbuję sprawdzić, czym „dziedzictwo awangardy" naznacza współczesną fotografię polską.
Zwłaszcza w ostatnich latach zauważalny jest powrót do fotografii nowoczesnej2. Po okresie uwiedzenia
baudrillardowskimi symulacjami, ma miejsce powtórna inspiracja dadaizmem, surrealizmem czy konstruk-
tywizmem, a dorobek nowoczesnej fotografii takich artystów jak Zbigniew Dłubak, Zdzisław Beksiński,

S. Morawski, Filozof niezgody z psotną wizytówką, [w:] Sztuka i estetyka po awangardzie, red. A. Z e i d 1 e r- J a n i -
s z e w s к a, IK, Warszawa 1994, s. 129.

Posługuję się rozumieniem „fotografii nowoczesnej" proponowanym przez Johna Szarkowskiego. We wstępie do katalogu
wystawy poświęconej najważniejszym fotografom amerykańskim uznał on, że fotografia stanowi autonomiczną dziedzinę sztuki,
posługującą się charakterystycznym dla niej repertuarem środków formalnych, takich jak: detal, kadr, rzecz sama, czas, punkt w i-
dzenia. W ujęciu takim szuka się repertuaru cech estetycznych, pomijając zewnętrzny kontekst kulturowy. J. Szarko w ski, The
Photographer's Eye. Katalog wystawy, The Muséum of Modern Art, New York 1966.