Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (2.1983)

174

'RECENZJE I OMÓWIENIA

stało przyjęte na zasadzie kryterium zewnętrznego wobec zjawisk artystycznych.
W zakończeniu książki daje autorka krótkie omówienie ogólnohistorycznych wa-
runków rozwoju średniowiecznej architektury na ziemi chełmińskiej oraz wyróż-
nia główne nurty tego rozwoju. Jako czynnik wyróżniający architekturę ziemi
chełmińskiej pośród innych terytoriów niżu nadbałtyckiego wymienia przede wszy-
stkim wpływy hesko-turyngskie. Problemu czy ziemia chełmińska jest w zakresie
architektury średniowiecznej regionem artystycznym autorka nie stawia, trudno
zatem byłoby jej książkę zaliczyć do nurtu badań tzw. geografii artystycznej.
Sytuacja badawcza autorki nie była łatwa, jak sama to we wstępie zazna-
czyła, większość bowiem obiektów była dotąd pozbawiona monograficznych opra-
cowań i właściwej dokumentacji. Szereg obiegowych, a jak się okazało błędnych
w stosunku do wielu obiektów opinii, autorka mogła zweryfikować poprzez do-
kładne studia materialnej struktury badanych obiektów. Dokładne studia obiektów
dały solidną podstawę pod dalsze interpretacje. Konieczność prezentacji w książce
wyników tych badań podstawowych spowodowała, iż w znacznej mierze nosi ona
charakter zbioru monograficznych studiów najważniejszych kościołów gotyckich
ziemi chełmińskiej. Szerokie genetyczne ujęcia typów w architekturze średnio-
wiecznej Europy przeplatają się z bardzo szczegółowymi analizami wątków mu-
rów, rozwarstwieniami i rekonstrukcjami budowli oraz datowaniem poszczegól-
nych faz za pomocą detalu architektonicznego i przy obfitym wykorzystaniu czę-
sto tylko pośrednich przekazów pisanych. Z tego to powodu, nawet dla zaintere-
sowanego ozyteliniiika, jest ito ksliążika trudna w czytaniu, na Iszczęśoie duża ilość
dobrze wykonanych rysunków archiektonicznych badanych obiektów, jak i przy-
taczanych dla nich analogii, pozwala śledzić i w jakiejś mierze kontrolować wy-
wody autorki. Ogólnie w książce ujęcie analityczne dominuje nad syntetycznym,
narzucone to zostało jednak charakterem badanego materiału. Skrótowe syntetycz-
ne zakończenie budzi pewne zastrzeżenia jako niezupełnie zgodne z wcześniejszy-
mi wynikami studiów analitycznych.
Podstawową cechą książki Teresy Mroczko jest dominacja ujęcia genetycznego,
głównie w odniesieniu do układów przestrzennych. Zdaniem autorki ujęcie takie
może: 1) „rzucić światło na społeczne uwarunkowania funkcji i treści określonych
układów”, 2) „ułatwić ocenę wartości zastosowanych rozwiązań na szerszym tle
porównawczym wykraczającym poza realizacje lokalne”, 3) „określić rolę, jaką
architektura sakralna na ziemi chełmińskiej odegrała w dziejach architektury ce-
glanej niżu nadbałtyckiego” (s. 10). Z pewnością ujęcie genetyczne jest przydatne
dla ustaleń wymienionych w punkcie 2, jeśli chodzi o punkt 1 przydatność tego
ujęcia zdaje się być problematyczna, zaś dla określenia roli w dziejach architek-
tury ceglanej niżu nadbałtyckiego zgoła nieprzydatna. Położenie zasadniczego na-
cisku na ganezę głównie układów przestrzennych prowadzi do dezintegracji obrazu
rozwoju architektury badanego regionu, eksponuje bowiem czynniki różnicujące,
nie skłania zaś do szukania wewnętrznych prawidłowości rozwoju w obrębie tego
regionu. Wydaje się, iż autorka opanowana obsesją genezy nie ustrzegła się przed
popełnieniem błędu, jaki czyha zawsze na poszukiwaczy początków: pomieszania
rodowodu z wyjaśnianiem (Marc Bloch, Pochwala historii, Warszawa 1962, s. 57).
W końcu XIII i początkach XIV wieku powstają trzy ważne obiekty o ukła-
dzie halowym: kościół NMP w Chełmnie, św. Jana w Toruniu oraz dwie fazy
korpusu katedry w Chełmży. Każdy z nich prezentuje inny układ przestrzenny
o zupełnie różnym rodowodzie. Korpus kościoła w Chełmnie jest, zdaniem autorki,
oparty na wzorach nadreńskich, św. Jana w Toruniu na westfalskich, pierwsza
faza korpusu katedry w Chełmży na hesko-turyngskieh i dopiero następna faza