Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (3.1986)

AUTONOMIA, SYMBOL, UTOPIA

115

3. Skoro obraz utożsamiony z formą pełnił rolę symbolu, prawa jego
kompozycji musiały podlegać tym samym zasadom, którym podlegała
budowa Uniwersum. Dzieło było symbolem przez swoją konstrukcję,
opartą na analogicznych wobec organizacji Kosmosu zasadach. Zanim
jednak rozwinę to zagadnienie, spróbuję pokrótce zestawić poszczególne
teorie budowy obrazu.
Podstawą rozważań na ten temat Kandinsky’ego, Malewicza i Mon-
driana są jakby dwa zespoły elementów konstrukcyjnych czy raczej re-
lacji między elementami: kolor i forma. One tworzą komponenty „czy-
stego” dzieła sztuki. Generalnie można powiedzieć, iż konstrukcja dzieła
regulowana jest we wszystkich wypadkach podobnymi zasadami: zasadą
kontrastu oraz zasadą przezwyciężania opozycji, uzgadniania kontrastu,
zasadą relacji zachodzących wewnątrz poszczególnych „klas” elementów
(kolor, forma) oraz relacji „wyższego rzędu”, czyli relacji zachodzących
między owymi „klasami” (między barwą i formą). Paradoksalne przy
tym jest to, że Kandinsky, który najmniej uwagi poświęcał problematyce
ontologicznej, opartej na prawach antynomii i jedności opozycji, kon-
sekwentnie rozwija swą teorię obrazu w oparciu o te właśnie prawa i pre-
zentuje ją, ze wszystkich trzech ujęć, w wersji stosunkowo najbardziej
rozbudowanej.
Formułowana przez Kandinsky’ego systematyzacja koloru budowana
jest — mówiąc słowami artysty — w oparciu o „Wielkie Przeciwień-
stwa” 15. Wymienia on tu kontrasty zarówno w zespole barw chroma-
tycznych (żółty —- błękit, zieleń — czerwień, oranż — fiolet), jak też
achromatycznych (czerń — biel). Przy czym barwy te są tak ze sobą zre-
latywizowane, aby poszczególne opozycje uzgodnione były przez kolor
trzeci, który z kolei wespół z innym tworzy następne „Przeciwieństwo”.
Np. kontrast żółtego i błękitu neutralizowany jest przez zieleń, tworzącą
jednocześnie opozycję wobec czerwieni. Z kolei szczególne znaczenie ma
szarość, która jakby łączy relacje barw chromatycznych i achromatycz-
nych; neutralizuje bowiem czerń i biel stanowiąc jednocześnie brakujące
ogniwo „Przeciwieństwa” zieleni i czerwieni. Uniwersalność szarości rea-
lizuje się również w planie symboliki kolorów 16. Pomijam tu jednak ten
problem, tak jak psychologiczne znaczenie barw. Istotna w tym miejscu
jest struktura systematyki barw i form Kandinsky’ego.
Formę w rozważaniach Kandinsky’ego określają te same zasady, co

15 W. Kandinsky, Du spirituel..., op. cit., s. 117-137.
10 Symbolika i rola w systemie barw Kandinsky’ego „szarości” kojarzy się rzecz
jasna z romantyczną teorią koloru. Por. m.in. W. Grohmann, op. cit. s. 90;
P. O v e r y, Kandinsky. The Language of the Eye, London 1969, s. 101-104.

8*