Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (3.1986)

192

RECENZJE I OMÓWIENIA

TEATRALNOŚĆ I TEATRALIZACJA W SZTUCE XVIII I XIX WIEKU
PRÓBA PORÓWNANIA WYBRANYCH ZAGADNIEŃ *

Zgodnie z definicją podaną przez Słownik języka polskiego „teatralizacja”
w jednym ze swych znaczeń to „nadawanie czemu teatralnego stylu”, a pokrewny
jej termin „teatralizować” to „nadawać czemu cechy teatralne”1. Wydaje się, że
mówiąc o teatralizaeji mamy na myśli coś więcej aniżeli tylko nadawanie czemuś
cech teatralnych. Najogólniej rzecz biorąc, można by mówić o oddziaływaniu teatru
w najrozmaitszych jego aspektach, od tekstu dramatycznego, przez inscenizację,
scenografię i grę aktorów, aż po jego znaczenie społeczne. Jednym słowem, o tea-
tralności tych dziedzin, na które teatr wywiera jakikolwiek wpływ. Przy okazji
nasuwa się pytanie o oddziaływanie sztuk plastycznych na teatr, co rozszerza
kwestię na wzajemne już relacje między teatrem a sztukami plastycznymi w wie-
ku XVIII i XIX.
Od końca wieku XVII, a zwłaszcza w XVIII, teatr był bez wątpienia jednym
ze źródeł inspiracja dla sztuk plastycznych, przede wszystkim malarstwa, inspira-
cji zarówno tematycznej jak i formalnej. Sztuki plastyczne z kolei, zwłaszcza zaś
malarstwo i architektura, stanowiły istotną pomoc dla ówczesnych inscenizatorów
i scenografów. Można nawet wskazać na konkretne zależności, których następstwem
było pojawienie się nowych zjawisk w sztuce wspomnianego wyżej okresu. Dwa
z nich wydają się szczególnie interesujące, a mianowicie osiemnastowieczna wedu-
ta, zwłaszcza wenecka, oraz pewne nurty w ówczesnym malarstwie francuskim,
włoskim i angielskim, dla których teatr stanowi swego rodzaju punkt odnie-
sienia.
Zastosowanie w inscenizacji teatralnej perspektywy ukośnej ■— prospettiva ad
angolo — stało się ważną innowacją w dziejach nowożytnej scenografii; do jej
rozkwitu przyczyniła się twórczość kilku pokoleń rodziny Galii Bibiena, której
członkowie działali w całej niemal Europie2. Wykorzystując osiągnięcia bolońskiej
ąuadrattury dzięki wprowadzeniu perspektywy ukośnej, stali się Bibienowie, a
przede wszystkim Ferdinando (1657 - 1743), Francesco (1759 - 1739) i Giuseppe (1696 -
- 1756), twórcami nowego nurtu XVIII-wiecznej scenografii architektonicznej, który
spopularyzował się oddziaływując na ówczesne malarstwo 3 (przez rysunki i ryciny).
Z kolei pełna fantazji i niezwykłej inwencji twórczość architekta i scenografa
Filippo Juvarry (1676 - 1736), uczyniła sztukę scenograficzną mniej niż dotychczas
rygorystyczną, wyznaczając odmienny jej kierunek 4.
Znajdująca się w pełni swego rozkwitu scenografia architektoniczna nie po-
została bez wpływu na ewolucję pejzażu, zwłaszcza miejskiego i to tam, gdzie
malarze przez krótki choćby czas pracowali dla teatru, a zatem w Neapolu i We-

* Celem niniejszego referatu było jedynie wprowadzenie w krąg pewnych zagadnień
z perspektywy historycznej. Dlatego w większości przypisów odsyła się czytelnika do szcze-
gółowych i bardziej wyczerpujących opracowań, poprzestając w tekście na zasygnalizowaniu
wybranych zjawisk i faktów. Z tych samych powodów nie podano dat życia wszystkich
wymienianych w tekście artystów.
* Słownik języka polskiego, tom IX, Warszawa 1967, s. 76.
3 Por. E. Povoledo, Scenografia, w: Enciclopedia Universale dell arte, t. XII, Vene-
zia-Roma 1964; hiasło Staging and stage Design”, w: Enryclopaedia Britannica, wyd XV,
t. XVII.
3 Por. np. katalog wystawy „I Bibiena. Disegni e incision! nella collezione del Museu alia
Scala”, Milano 1975.
* Por. np. A. E. Brlnckman, I disegni, w: Filippo Juvarra. Milano 1937, s. 140 - 147.