DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Bakuła, Bogusław: Obrazy w obrazach: o pewnym metatekstowym zjawisku kultury
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28097#0076
62
B. BAKUŁA
W wypadku zmiany punktu widzenia, kiedy to figura zaczyna pełnić funkcje
„ramy”, stosunki ulegają odwróceniu. Na plan pierwszy wysuwa się kwestia reguł
tworzących społeczny kontekst sztuki i metoda uprawiania nad n:ą refleksji. Poufa-
łość, z jaką odbiorca, kolekcjoner i krytyk w jednej osobie traktuje arcydzieło, ma
w epoce kolorowego substytutu — reprodukcji — coś z odczarowania fetyszu.
Niestabilny układ odbiorczy (widz — krytyk), pełna swoboda reakcji, nastawienie na
możliwość zmiany reguł — konstytuują otwarty model stosunków przestrzennyeh
i nascawiony na zmiany modeł kultury.
Zderzenie dwóch porządków semiotycznych (obraz — rzeźba) i dwóch koncepcji
sztuki (autonomia — nastawienie na silne związki z kontekstem), dwóch modełi
uprawian :a refleksji o sztuce w sztuce (programowość — sytuacyjność), wreszcie
dwóch 'modeli kultury artystycznej (zamknięta — otwarta) to zasadnicze płaszczyzny
dyskusji cechującej „tekst w tekście” G. Segala.
Dialogowość tej kompozycji uwypukla pi-zede wszystkim aspekty metaartystycz-
ne. Abraham Moles dostrzega w metatwórczości artystów jedną z szans przezwycię-
żenia kryzysu sztuki, akcentując jeszcze inne możliwości: odgrodżenie się artysty od
życia i konsumpcyjnego stylu kultury oraz wytworzenie oligarchii twórców nad
konsumentem dóbr artystycznych 20. Marżenia te nieobce są rozmaitym koncepcjom
sztuki w XX wieku; naturalńą niejako, a przy tym mniej konfliktową dla twórców
drogą ich urzecżywistnienia jest uprawianie tzw. metasztuki.
Piszą Jurij Łotman i Borys Uspienski że: „(...) wiek XX wytworzył nie tylko meta-
języki naukowe, ale również metaliteraturę, metamalarstwo (...) i prawdopodobnie
zmierza w stronę zbudowania metakułtury (...). Możliwość samopodwojenia meta-
językowych konstrukcji o nieograniczonej liczbie poziomów wytwarza (...) infor-
macyjne rezerwy kultury” 21. Z tezą obu badaczy polemizuje Wiaczesław Iwanow
zalecający ostrożność wobec ponętnej dla badacza, ale niekoniecznie prawdziwej
wizji sztuki jako hierarchii metapoziomów. „Określony model semiotyczny literatury
lub sztuki — pisze Iwanow — w tym stópniu, w jakim jest on naukowy (np. wpoetyce
semiotycznej), jest zarazem metamodelem, ale sztuka takim nie jest, nawet gdy odnosi
się do przedstawienia jej samej” 22. Iwanow wszakże łagodzi zaakceptowane przez
siebie reguły logicznego wnioskowania (zakaz błędu ad hoc), uznając za szczegółny
przypadek metamodelu — „film w filmie” — dzieło, które w sposób znaczący i po-
przez jawne operacje artystyczne odnosi się do innych dzieł, ewentualnie skupia się
wokół procesu tworzenia. Do tej kategorii można zaliczyć przedstawiane tu malarskie
„teksty w tekstach”.
20 A. Moles, Estetyka eksperymentalna w nowym spoleczeństwie konsumpcyjnym, tłum.
J. Karbowska, w: Antologia współczesnej estetyki francuskiej, przedm. W. Tatarkiewicz, wyb.
I. Wojnar, Warszawa 1980, s. 486 - 498.
21 J. Łotman, B. Uspienski, O semiotycznym mechanizmie kultury, tłum. J. Faryno, w:
Semiotyka kultury, op. cit., s. 170.
22 W. Iwanow, Kino v kino, w: Tiekst w tiekstie, op. cit., s. 20 (tłum. B.B.).
B. BAKUŁA
W wypadku zmiany punktu widzenia, kiedy to figura zaczyna pełnić funkcje
„ramy”, stosunki ulegają odwróceniu. Na plan pierwszy wysuwa się kwestia reguł
tworzących społeczny kontekst sztuki i metoda uprawiania nad n:ą refleksji. Poufa-
łość, z jaką odbiorca, kolekcjoner i krytyk w jednej osobie traktuje arcydzieło, ma
w epoce kolorowego substytutu — reprodukcji — coś z odczarowania fetyszu.
Niestabilny układ odbiorczy (widz — krytyk), pełna swoboda reakcji, nastawienie na
możliwość zmiany reguł — konstytuują otwarty model stosunków przestrzennyeh
i nascawiony na zmiany modeł kultury.
Zderzenie dwóch porządków semiotycznych (obraz — rzeźba) i dwóch koncepcji
sztuki (autonomia — nastawienie na silne związki z kontekstem), dwóch modełi
uprawian :a refleksji o sztuce w sztuce (programowość — sytuacyjność), wreszcie
dwóch 'modeli kultury artystycznej (zamknięta — otwarta) to zasadnicze płaszczyzny
dyskusji cechującej „tekst w tekście” G. Segala.
Dialogowość tej kompozycji uwypukla pi-zede wszystkim aspekty metaartystycz-
ne. Abraham Moles dostrzega w metatwórczości artystów jedną z szans przezwycię-
żenia kryzysu sztuki, akcentując jeszcze inne możliwości: odgrodżenie się artysty od
życia i konsumpcyjnego stylu kultury oraz wytworzenie oligarchii twórców nad
konsumentem dóbr artystycznych 20. Marżenia te nieobce są rozmaitym koncepcjom
sztuki w XX wieku; naturalńą niejako, a przy tym mniej konfliktową dla twórców
drogą ich urzecżywistnienia jest uprawianie tzw. metasztuki.
Piszą Jurij Łotman i Borys Uspienski że: „(...) wiek XX wytworzył nie tylko meta-
języki naukowe, ale również metaliteraturę, metamalarstwo (...) i prawdopodobnie
zmierza w stronę zbudowania metakułtury (...). Możliwość samopodwojenia meta-
językowych konstrukcji o nieograniczonej liczbie poziomów wytwarza (...) infor-
macyjne rezerwy kultury” 21. Z tezą obu badaczy polemizuje Wiaczesław Iwanow
zalecający ostrożność wobec ponętnej dla badacza, ale niekoniecznie prawdziwej
wizji sztuki jako hierarchii metapoziomów. „Określony model semiotyczny literatury
lub sztuki — pisze Iwanow — w tym stópniu, w jakim jest on naukowy (np. wpoetyce
semiotycznej), jest zarazem metamodelem, ale sztuka takim nie jest, nawet gdy odnosi
się do przedstawienia jej samej” 22. Iwanow wszakże łagodzi zaakceptowane przez
siebie reguły logicznego wnioskowania (zakaz błędu ad hoc), uznając za szczegółny
przypadek metamodelu — „film w filmie” — dzieło, które w sposób znaczący i po-
przez jawne operacje artystyczne odnosi się do innych dzieł, ewentualnie skupia się
wokół procesu tworzenia. Do tej kategorii można zaliczyć przedstawiane tu malarskie
„teksty w tekstach”.
20 A. Moles, Estetyka eksperymentalna w nowym spoleczeństwie konsumpcyjnym, tłum.
J. Karbowska, w: Antologia współczesnej estetyki francuskiej, przedm. W. Tatarkiewicz, wyb.
I. Wojnar, Warszawa 1980, s. 486 - 498.
21 J. Łotman, B. Uspienski, O semiotycznym mechanizmie kultury, tłum. J. Faryno, w:
Semiotyka kultury, op. cit., s. 170.
22 W. Iwanow, Kino v kino, w: Tiekst w tiekstie, op. cit., s. 20 (tłum. B.B.).