Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (4.1990)

140

RECENZJE I OMÓWIENIA

OBRAZ I WIDZ. O NOWEJ KSIĄŻCE WOLFGANGA KEMPA

Książka Wolfganga Kempa 1 stanowi owoc wieloletnich studiów autora nad problemem
wewnątrzobrazowego statusu odbiorcy w malarstwie ubiegłego stulecia. Od chwili dostrzeżenia
problemu do próby jego całościowego sformułowania minęło bowiem dziesięć lat. Punktem wyjścia
rozważań nad „obrazem tłumu” 2 w epoce Rewolucji Francuskiej była ikonografia, punktem
dojścia natomiast „estetylca recepcji”. Kemp zauważył, że nowa rola mas w procesie rewolucyj-
nym wymusiła nowe formy uwzględnienia jej w obrazach. „Udział tłumu jako uczestnika lub
naocznego świadka wydarzeń rewolucyjnych, prowadził do obrazów wymagających udziału
widza” 3. Stąd już tylko krok do koncepcji „impłikowanego widza” jako kategorii wewnątrz-
obrazowej, która stanowi podstawę „zorientowanej na dzieło estetyki recepcji”. Zaryzykować
można twierdzenie, że najpierw pojawił się problem należący niejako do „empirii” badawczej, jego
steoretyzowanie zaś nastąpiło później.

Pierwszy rozdział omawianej pracy („O metodzie”) stanowi właśnie taką próbę określenia
metody i przedmiotu badań nowej dziedziny historii sztuki, nazwanej przez Kempa „estetyką
recepcji” 4. Już sama nazwa wskazuje na literaturoznawstwo jako istotne źródło inspiracji autora.
Charakterystykę „odbiorcy implikowanego” przytacza on za Wolfgangiem Iserem, niemieckim
angłistą 5, podstawiając jedynie w miejsce „tekstu” — „dzieło”, i w miejsce „czytełnika” — „wi-
dza”. Implikowany widz „ucieleśnia całokształt ukierunkowań, które dzieło oferuje swemu
potencjalnemu odbiorcy jako warunek recepcji. Implikowany odbiorca nie jest zakorzeniony
w substracie empirycznym, ale ufundowany jest w samej strukturze dzieła. Założenie, że dzieło
uzyskuje realność dopiero wtedy, gdy jest oglądane, oznacza, że w strukturę dzieła muszą być
wpisane warunki aktualizacyjne, umożłiwiające ukonstytuowanie sensu dzieła w recypującej
świadomości odbiorcy. (...) Tak więc koncepcja implikowanego widza ustanawia taką strulcturę
oddziaływania dzieła, przez którą odbiorca sytuuje się w dziele, i z którą złączony jest przez
wychodzący od niego akt odbioru”. „Estetyka recepcji” pojmując odbiorcę jako czynnik konsty-
tuujący dzieło, interesuje się — wyżej scharakteryzowanym — „widzem implikowanym”, „nie-
zależnym od każdorazowej rzeczywistości odbiorczej” 6.

Nauka o literaturze, wyznaczając ogólną perspektykę badawczą, nie może jednak — zda-
niem Kempa — dostarczyć historii sztuki gotowych, konkretnych kategorii poznawczych.
Odmienność przedmiotu badań wymaga przeformułowania literaturoznawczej koncepcji „impli-
kowanego czytelnika”. Przede wszystkim wprowadza autor istotne rozróżnienie na „zewnętrzne
warunki kontaktu” (aussere Zugangsbedingungen) i „wewnętrzną przesłankę recepcji” (innere
Rezeptionsnorgabe), zwane inaczej — odpowiednio — zewnętrzną i wewnętrzną prezentacją.
Zugangsbedingungen dziełą się na: 1) „materialne” — np. plan miasta dla budowli, architektura

1 Wolfgang Kemp, Der Anteil des Betrachters. Rezeptionsdsthetische Studien zur Malerei des 19. Jahrhunderts•

Munchen 1983.

3 Tenże, Das Bildder Menge {1789 - 1830). ,,Stadel-Jahrbuch” N.F. 4, 1973, s. 249 i n.

3 Wszystkie cytaty bez przypisu pochodzą z omawianej pracy.

4 Własne propozycje metodologiczne Kempa, oparte na współczesnym literaturoznawstwie, poprzedzone zostały
przez autora swoistą ,,prehistorią” problemu recepcji w estetyce sztuk plastycznych od końca XVIII do połowy XX wieku.
Przegląd obejmuje kolejno: Diderota, Milla, Ruskina, Hegla, Riegla, E. Michalskiego.

5 Cytowany niżej fragment pochodzi z książki Isera, Der Akt des Lesens. Theorie asthetischer Wirkung, Mtinchen
1976, s. 60-61. Por. też: tenże, Der implizite Leser, Mtinchen 1972.

6 Tak sformułowany przedmiot badań, ,estetyki recepcji” (Rezeptionsasthetik) przeciwstawia się radykalnie przedmio-
towi badań ,,historii recepcji” (Rezeptionsgeschichte), pojmującej odbiorcę jako ,,empiryczny fakt socjologiczny”, intere-
sującej się więc ,,czytelnikiem realnym”. Autor — obok wskazania na szereg trudności ,,praktycznych” związanych z tą
koncepcją — stawia jej zupełnie podstawowy zarzut metodologiczny., ,Nawet jeśli przyjmie się — pisze Kemp nawiązując
do programowych sformułowań »historyka recepcji« Nf. Hadjinicolaou — że dzieło sztuki jest identyczne z refleksem w gło-
wie swego czytelnika widza czy słuchacza, i jeśli przyjmie się dalej, że ten refleks przybiera różne formy w zależności od
ideologicznych pozycji recypującego, to i tak pozostanie reszta, której badania recepcji nie mogą wyjaśnić”. Bowiem, jak
stwierdza autor, ,,wielka liczbagłówi różnicepredyspozycji nieznaczą wcale, że każde dzieło może wywołaćkażdąreakcję’*.