DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Labuda, Adam S.: Kolonizacja wschodnia i sztuka gotycka: pojęcia i rzeczywistość
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28183#0088
46
ADAM S LABUDA
Kolonizacja wschodnia, historycznie biorąc, była, poczynając od XII wieku, pro-
cesem przemieszczania ludności z Zachodu, głównie niemieckiej* na tereny wschodniej
Europy Środkowej, które w związku z tym stały się widownią znaczących przemian
gospodarczych, społecznych,, kulturowych i cywilizacyjnych2. Jeszcze przed trzydziestu
laty wyobrażenia o kolonizacji tkwiły w stereotypach, uformowanych w epoce roman-
tyzmu przez nacjonalizm i polityczne stosunki XIX wieku. Kolonizacja wschodnia i ba-
dania nad nią były narzędziem bieżącej polityki i punktem wyjścia kształtowania się
narodowo-politycznych stereotypów, po prostu — ideologią. Historycznie odległy,
zróżnicowany co do czasu i przestrzeni, złożony i niejednoznaczny proces sprowadzony
został do schematu dwu wartościowego, tj. czarno-białego antagonizmu dwóch nie-
zmiennych wartości3. Strona niemiecka wychodziła z założenia o istnieniu zachodnio-
wschodniej różnicy kulturowej („Kultürgefälle”). Kolonizację postrzegano jako wielkie
dzieło kulturowe narodu niemieckiego: Dopiero koloniści, ustylizowani na
„Kulturtrager”-ów, uczynili z wschodniej części Europy Środkowej, dotąd rzekomo
politycznego i kulturowego pustkowia, obszar geograficzno-historyczny o własnym ob-
liczu. Historycy dla opisu tego stanu rzeczy posługiwali się przeciwstawnymi obrazami:
woli ładu i cywilizacji, świadomych swego przewodnictwa podmiotów z jednej i amor-
ficznej, pozbawionej historii masyz drugiej strony. Kolonizacja wschodnia pojmowana
była jako spontaniczny ruch ludu, pchniętego przez swe wewnętrzne siły ku swemu
przeznaczeniu, jakim był „niemiecki Wschód”. W literaturze naukowej powracają wciąż
metafory „Treiben”, „Strömen”, „Fließen”, które interpretowały kolonizację jako proces
organiczny i nieuchronny4.
W historiografii słowiańskiej próbowano kolonizację zdezawuować, ukazać jako akt
agresji, wywołujący naturalny odruch obrony. Dla Polaków, na przykład, koloniści byli
nosicielami ekspansywnych dążeń Cesarstwa („Drang nach Osten”). „Przy takim ujęciu
2 W związku z kolonizacją wschodnią należy na pierwszym miejscu wymienić dzieło zbiorowe, wydane
przez W. Schlesinger a, Die deutsche Ostsiedlung des Mittelalters als Problem der europäischen Geschi-
chte. Reichenau Vorträge 1970-1972, Sigmaringen 1975 (Vorträge und Forschungen, Bd. XVIII). Por. ponad-
to: K. Kaczmarczyk, Kolonizacja niemiecka na wschód od Odry, Poznań 1945; W. Kuhn, Vergleichende
Untersuchungen zur mittelalterlichen Ostsiedlung, Köln 1973; B. Zientara, Źródła i geneza „prawa nie-
mieckiego” (ius Teutonicum) na tle ruchu osadniczego w Europie zachodniej i środkowej w XI - XIIw., „Prze-
gląd Historyczny” 1978, 69, s. 47 nn.; K. Zernack, Der hochmittelalterliche Landesausbau als Problem
der Entwicklung Ostmitteleuropas, w: tenże, Preußen-Deutschland-Polen. Aufsätze zur Geschichte der deutsch-
polnischen Beziehungen, Berlin 1991, s. 185 nn. (po raz pierwszy opublikowane w 1980); H. Boockmann,
Die mittelalterliche deutsche Ostsiedlung. Zum Stand ihrer Erforschung und zu ihrem Platz im allgemeinen
Geschichtsbewußtsein, w: H. Boockmann i. in. (red.), Geschichte und Gegenwart. Festschrift für Karl Frie-
drich Erdmann, Neumster 1980, s. 131 nn.; Ch. Higounet, Die deutsche Ostsiedlung im Mittelalter, Berlin
1986; J. M. Piskorski, Kolonizacja wiejska Pomorza Zachodniego w XIII i w początkach XIV wieku na
tle prądów osadniczych w średniowiecznej Europie, Poznań 1990, s. 3 nn.
3 Na temat historiografii wcześniejszej por. W. Wippermann, Der „Deutsche Drang nach Osten ”. Ideo-
logie und Wirklichkeit eines politischen Schlagwortes, Darmstadt 1981; W. Schlesinger, Zur Problematik
der Erforschung der deutschen Ostsiedlung, w: Die deutsche Ostsiedlung, op, cit., s. 11 nn.; F. Graus, Die
Problematik der deutschen Ostsiedlung aus tschechischer Sicht, w: Die deutsche Ostsiedlung, op. cit.
4 Por. W. Wippermann, op. cit., s. 95 nn.; H. Boockmann, op. cit., s. 134; R. Chickering, We
Men Who Feel Most German. A Cultural Study of the Pan-German League 1886- 1914, Boston 1984,
s. 81 nn.
ADAM S LABUDA
Kolonizacja wschodnia, historycznie biorąc, była, poczynając od XII wieku, pro-
cesem przemieszczania ludności z Zachodu, głównie niemieckiej* na tereny wschodniej
Europy Środkowej, które w związku z tym stały się widownią znaczących przemian
gospodarczych, społecznych,, kulturowych i cywilizacyjnych2. Jeszcze przed trzydziestu
laty wyobrażenia o kolonizacji tkwiły w stereotypach, uformowanych w epoce roman-
tyzmu przez nacjonalizm i polityczne stosunki XIX wieku. Kolonizacja wschodnia i ba-
dania nad nią były narzędziem bieżącej polityki i punktem wyjścia kształtowania się
narodowo-politycznych stereotypów, po prostu — ideologią. Historycznie odległy,
zróżnicowany co do czasu i przestrzeni, złożony i niejednoznaczny proces sprowadzony
został do schematu dwu wartościowego, tj. czarno-białego antagonizmu dwóch nie-
zmiennych wartości3. Strona niemiecka wychodziła z założenia o istnieniu zachodnio-
wschodniej różnicy kulturowej („Kultürgefälle”). Kolonizację postrzegano jako wielkie
dzieło kulturowe narodu niemieckiego: Dopiero koloniści, ustylizowani na
„Kulturtrager”-ów, uczynili z wschodniej części Europy Środkowej, dotąd rzekomo
politycznego i kulturowego pustkowia, obszar geograficzno-historyczny o własnym ob-
liczu. Historycy dla opisu tego stanu rzeczy posługiwali się przeciwstawnymi obrazami:
woli ładu i cywilizacji, świadomych swego przewodnictwa podmiotów z jednej i amor-
ficznej, pozbawionej historii masyz drugiej strony. Kolonizacja wschodnia pojmowana
była jako spontaniczny ruch ludu, pchniętego przez swe wewnętrzne siły ku swemu
przeznaczeniu, jakim był „niemiecki Wschód”. W literaturze naukowej powracają wciąż
metafory „Treiben”, „Strömen”, „Fließen”, które interpretowały kolonizację jako proces
organiczny i nieuchronny4.
W historiografii słowiańskiej próbowano kolonizację zdezawuować, ukazać jako akt
agresji, wywołujący naturalny odruch obrony. Dla Polaków, na przykład, koloniści byli
nosicielami ekspansywnych dążeń Cesarstwa („Drang nach Osten”). „Przy takim ujęciu
2 W związku z kolonizacją wschodnią należy na pierwszym miejscu wymienić dzieło zbiorowe, wydane
przez W. Schlesinger a, Die deutsche Ostsiedlung des Mittelalters als Problem der europäischen Geschi-
chte. Reichenau Vorträge 1970-1972, Sigmaringen 1975 (Vorträge und Forschungen, Bd. XVIII). Por. ponad-
to: K. Kaczmarczyk, Kolonizacja niemiecka na wschód od Odry, Poznań 1945; W. Kuhn, Vergleichende
Untersuchungen zur mittelalterlichen Ostsiedlung, Köln 1973; B. Zientara, Źródła i geneza „prawa nie-
mieckiego” (ius Teutonicum) na tle ruchu osadniczego w Europie zachodniej i środkowej w XI - XIIw., „Prze-
gląd Historyczny” 1978, 69, s. 47 nn.; K. Zernack, Der hochmittelalterliche Landesausbau als Problem
der Entwicklung Ostmitteleuropas, w: tenże, Preußen-Deutschland-Polen. Aufsätze zur Geschichte der deutsch-
polnischen Beziehungen, Berlin 1991, s. 185 nn. (po raz pierwszy opublikowane w 1980); H. Boockmann,
Die mittelalterliche deutsche Ostsiedlung. Zum Stand ihrer Erforschung und zu ihrem Platz im allgemeinen
Geschichtsbewußtsein, w: H. Boockmann i. in. (red.), Geschichte und Gegenwart. Festschrift für Karl Frie-
drich Erdmann, Neumster 1980, s. 131 nn.; Ch. Higounet, Die deutsche Ostsiedlung im Mittelalter, Berlin
1986; J. M. Piskorski, Kolonizacja wiejska Pomorza Zachodniego w XIII i w początkach XIV wieku na
tle prądów osadniczych w średniowiecznej Europie, Poznań 1990, s. 3 nn.
3 Na temat historiografii wcześniejszej por. W. Wippermann, Der „Deutsche Drang nach Osten ”. Ideo-
logie und Wirklichkeit eines politischen Schlagwortes, Darmstadt 1981; W. Schlesinger, Zur Problematik
der Erforschung der deutschen Ostsiedlung, w: Die deutsche Ostsiedlung, op, cit., s. 11 nn.; F. Graus, Die
Problematik der deutschen Ostsiedlung aus tschechischer Sicht, w: Die deutsche Ostsiedlung, op. cit.
4 Por. W. Wippermann, op. cit., s. 95 nn.; H. Boockmann, op. cit., s. 134; R. Chickering, We
Men Who Feel Most German. A Cultural Study of the Pan-German League 1886- 1914, Boston 1984,
s. 81 nn.