DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Bryl, Mariusz: Płaszczyzna, ogląd, absolut: inspiracje hermeneutyczne we współczesnej historii sztuki
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28183#0099
PŁASZCZYZNA. OGLĄD. ABSOLUT
57
klasycznym już przykładem stała się wspomniana praca), rozwijał swą teorię przez z górą
pół wieku, tak że stał się żywym dowodem ciągłości problematyki Punktu i linii a pła-
szczyzny i „heremeneutyki obrazu”4. Na początku lat 80. opublikował pracę, w której
zawarł dojrzałą, spójną i skończoną teorię sztuki. The Power of the Center, „siła, władza,
potęga centrum”, sprawiła, że psychologiczno-percepcyjnie zorientowana teoria sztuki
znalazła się ponownie w żywym nurcie współczesnej refleksji o sztuce.
Sztuka, zdaniem Amheima, to „zdolność przedmiotów wizualnych do przedstawia-
nia za pomocą uporządkowanej, ześrodkowanej i zrównoważonej formy dynamicznych
stanów ludzkiej egzystencji”. Definicja ta więc głosi, że w przypadku dzieła sztuki nie
ma najmniejszego sensu rozróżnianie formy i treści, stanowią one bowiem jedność, są
tożsame. Ta identyczność określa istotę języka wizualnego, stanowi o jego swoistości
względem języka dyskursywnego, a niekiedy nawet o wyższości „symbolu” czy „eks-
presji” obrazowej (te pojęcia autor redefiniuje w duchu swej koncepcji) nad innymi
formami komunikowania znaczeń.
Zgodnie z psychologią percepcji obraz istnieje wyłącznie w umyśle (mózgu) widza.
Jego status ontyczny sprowadza się do statusu przedmiotu percepcyjnego, wytworzonego
na siatkówce oka. Niezależnie od procesu percepcji nie można zasadnie mówić o dziele
sztuki. Dlatego właściwości ludzkiego aparatu percepcyjnego posiadają prymat wzglę-
dem — jeśli mówimy o malarstwie — „płaskiej powierzchni pokrytej farbami w okre-
ślonym porządku”. Od zdefiniowania podstawowej struktury ludzkiego postrzegania
świata rozpoczyna też Amehim systematyczny wykład swojej teorii „centrum”.
Na tę strukturę składają się dwa systemy: centryczny (zwany też przez autora „kos-
micznym”) i kartezjański (inaczej „ziemski”). Pierwszy daje się schematycznie przed-
stawić za pomocą współśrodkowych, rozszerzających się w nieskończoność okręgów,
drugi — za pomocą siatki współrzędnych kartezjańskich, pionów i poziomów przeci-
nających się pod kątem prostym, również kontynuowanych w sposób nieograniczony.
Otóż nałożenie się tych dwóch systemów zapewnia człowiekowi pełnię postrzegania
świata. System kartezjański dostarcza ludzkiemu doświadczeniu percepcyjnemu wymia-
ry dołu i góry, lewej i prawej strony; system kosmiczny — dostarcza mu centrum,
stanowiącego punkt odniesienia dla relacji bliskości bądź oddalenia. Powyższa, uni-
wersalna struktura ludzkiej percepcji zewnętrznego świata odwzorowuje się w „szkie-
lecie strukturalnym” pola obrazowego. Pusta powierzchnia obrazu nie przedstawia się
widzowi jako martwa, pozbawiona napięć płaszczyzna. Przeciwnie, oko „indukuje”
strukturyzujący pole obrazowe układ sił, ów „szkielet”, który konstytuują brzegi pola
obrazowego, przekątne, środkowy pion i poziom oraz przede wszystkim centrum op-
tyczne, pokrywające się w przypadku prostych figur geometrycznych (a taki format —
prostokąta, kwadratu bądź koła — posiada przeważająca część malarstwa europej-
skiego) z centrum geometrycznym pola obrazowego. Każdy artysta, który staje przed
pustym płótnem, zastaje już ową dynamiczną konfigurację, musi się z nią liczyć, jeśli
chce, by to, co namaluje — wszystko jedno czy będzie to Ostatnia Wieczerza czy Hom-
4 Najważniejsze prace R. Arnheima: Art and Visual Perception: A Psychology of the Creative Eye, London
1956 (wyd. poi. 1978); Visual Thinking, Berkley-Los Angeles 1969; The Dynamics of Architectural Form, Ber-
keley-Los Angeles-London 1977; The Power of the Center. A Study of Composition in Visual Arts, Berkley-Los
Angeles-London 1982; To the Rescue of Art: Twenty-Six Essays, Berkeley-Los Angeles-Oxford 1992.
57
klasycznym już przykładem stała się wspomniana praca), rozwijał swą teorię przez z górą
pół wieku, tak że stał się żywym dowodem ciągłości problematyki Punktu i linii a pła-
szczyzny i „heremeneutyki obrazu”4. Na początku lat 80. opublikował pracę, w której
zawarł dojrzałą, spójną i skończoną teorię sztuki. The Power of the Center, „siła, władza,
potęga centrum”, sprawiła, że psychologiczno-percepcyjnie zorientowana teoria sztuki
znalazła się ponownie w żywym nurcie współczesnej refleksji o sztuce.
Sztuka, zdaniem Amheima, to „zdolność przedmiotów wizualnych do przedstawia-
nia za pomocą uporządkowanej, ześrodkowanej i zrównoważonej formy dynamicznych
stanów ludzkiej egzystencji”. Definicja ta więc głosi, że w przypadku dzieła sztuki nie
ma najmniejszego sensu rozróżnianie formy i treści, stanowią one bowiem jedność, są
tożsame. Ta identyczność określa istotę języka wizualnego, stanowi o jego swoistości
względem języka dyskursywnego, a niekiedy nawet o wyższości „symbolu” czy „eks-
presji” obrazowej (te pojęcia autor redefiniuje w duchu swej koncepcji) nad innymi
formami komunikowania znaczeń.
Zgodnie z psychologią percepcji obraz istnieje wyłącznie w umyśle (mózgu) widza.
Jego status ontyczny sprowadza się do statusu przedmiotu percepcyjnego, wytworzonego
na siatkówce oka. Niezależnie od procesu percepcji nie można zasadnie mówić o dziele
sztuki. Dlatego właściwości ludzkiego aparatu percepcyjnego posiadają prymat wzglę-
dem — jeśli mówimy o malarstwie — „płaskiej powierzchni pokrytej farbami w okre-
ślonym porządku”. Od zdefiniowania podstawowej struktury ludzkiego postrzegania
świata rozpoczyna też Amehim systematyczny wykład swojej teorii „centrum”.
Na tę strukturę składają się dwa systemy: centryczny (zwany też przez autora „kos-
micznym”) i kartezjański (inaczej „ziemski”). Pierwszy daje się schematycznie przed-
stawić za pomocą współśrodkowych, rozszerzających się w nieskończoność okręgów,
drugi — za pomocą siatki współrzędnych kartezjańskich, pionów i poziomów przeci-
nających się pod kątem prostym, również kontynuowanych w sposób nieograniczony.
Otóż nałożenie się tych dwóch systemów zapewnia człowiekowi pełnię postrzegania
świata. System kartezjański dostarcza ludzkiemu doświadczeniu percepcyjnemu wymia-
ry dołu i góry, lewej i prawej strony; system kosmiczny — dostarcza mu centrum,
stanowiącego punkt odniesienia dla relacji bliskości bądź oddalenia. Powyższa, uni-
wersalna struktura ludzkiej percepcji zewnętrznego świata odwzorowuje się w „szkie-
lecie strukturalnym” pola obrazowego. Pusta powierzchnia obrazu nie przedstawia się
widzowi jako martwa, pozbawiona napięć płaszczyzna. Przeciwnie, oko „indukuje”
strukturyzujący pole obrazowe układ sił, ów „szkielet”, który konstytuują brzegi pola
obrazowego, przekątne, środkowy pion i poziom oraz przede wszystkim centrum op-
tyczne, pokrywające się w przypadku prostych figur geometrycznych (a taki format —
prostokąta, kwadratu bądź koła — posiada przeważająca część malarstwa europej-
skiego) z centrum geometrycznym pola obrazowego. Każdy artysta, który staje przed
pustym płótnem, zastaje już ową dynamiczną konfigurację, musi się z nią liczyć, jeśli
chce, by to, co namaluje — wszystko jedno czy będzie to Ostatnia Wieczerza czy Hom-
4 Najważniejsze prace R. Arnheima: Art and Visual Perception: A Psychology of the Creative Eye, London
1956 (wyd. poi. 1978); Visual Thinking, Berkley-Los Angeles 1969; The Dynamics of Architectural Form, Ber-
keley-Los Angeles-London 1977; The Power of the Center. A Study of Composition in Visual Arts, Berkley-Los
Angeles-London 1982; To the Rescue of Art: Twenty-Six Essays, Berkeley-Los Angeles-Oxford 1992.