Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (6.1993)

120

RECENZJE I OMÓWIENIA

W części drugiej przeważają teksty, miniatury są mniejsze, marginalia bardziej rozbudowane. Tekst, nie znany
w takiej wersji z innych źródeł, jest niekompletny, zaś obecny podział na dwa tomy nie odpowiada treści.
Pierwotnie część kart była biała, aby na cienkim pergaminie tekst i ilustracje nie nakładały się na siebie.
Podejmując problem miejsca wykonania miniatur, autor stwierdza, iż rodzaj i bogactwo dekoracji mar-
ginalnej są charakterystyczne dla środowiska franko-flamandzkiego przełomu XIII i XIV wieku. Dwie mi-
niatury najlepsze pod względem formalnym, Sedes sapientiae (f. 61 r) i Mulier amicta sole (f. 64 r.; il. 2),
bliskie są twórczości Mistrza Honoré z końca XIII stulecia. Pozostałe miniatury, będące dziełem kilku ar-
tystów, można zestawić z małą grupą rękopisów z terenu dawnej diecezji Theoruanné, na pograniczu Francji
i Flandrii (Boulogne, St. Omer, Ypres), z tego samego okresu. Forma rysunków, nawiązująca do wzorów
angielskich, była charakterystyczna, także dla środowiska franko-flamandzkiego.
Już niewielki format kodeksu sugeruje jego przeznaczenie do prywatnej modlitwy i medytacji. Wcześniej
ilustracje w rękopisach tego typu były niezmiernie rzadkie. Dopiero w tzw. Modlitewniku Hildegardy z Bingen
z lat około 1275-1280 (Monachium, kopie w Wiedniu i w Einsiedeln) tekst i związane z nim liczne ilustracje
mają znaczenie równorzędne, zaś starsze odeń są jedynie niektóre ilustrowane psałterze.
W drugim rozdziale pracy został bliżej omówiony tekst RC. Pierwsza część rękopisu pokrewna jest
wyznaniom lub solilokwiom, naśladującym pisma św. Augustyna. Jest to rodzaj wewnętrznego monologu,
łączącego modlitwę i medytację, przybierającego w tym przypadku formę ćwiczeń przygotowujących do
mistycznego zjednoczenia. Cytaty zaczerpnięto z Biblii, liturgii i popularnych traktatów, łącząc je w dość
dowolny sposób i parafrazując brzmienie. Nie pełnią funkcji narracyjnej, a obrazują proces przemiany du-
chowej. Wiele tekstów ma odpowiednik w tzw. florilegiach pseudoaugustiańskich, przypisywanych samemu
świętemu, w istocie autorstwa benedyktyna Jeana de Fécampa z XI w. Ścisły związek języka rękopisu z li-
turgią jest charakterystyczny dla konwentów niemieckich. Druga część RC ma cel ascetyczny i dewocyjny,
służy bowiem do medytacji, która winna poprzeć kontemplację. Spośród tekstów biblijnych wykorzystano
tu głównie trzy księgi tzw. mądrościowe — Pieśń nad Pieśniami, Księgę Przysłów i Księgę Mądrości (Ekle-
zjastyk). Traktowanie ich jako stopni wiodących do unii kontemplacyjnej datuje się od czasów Orygenesa.
Według podziału Bernarda z Clairvaux. Eklezjastyk przeznaczony jest dla incipientes, Przysłowia dla pro-
ficientes, PnP dla perfecti. Także ćwiczenia w pierwszej części RC, oparte na tekście PnP, służą duszy „doj-
rzałej”. Teksty części drugiej, gdzie wykorzystano pozostałe księgi, mają ożywiać i wzmocnić ascetyczne
dążenia czytającego. Cytaty, tworzące formę catena w drugiej partii rękopisu, zaczerpnięte zostały przede
wszystkim ze zbioru Pharetra, napisanego zapewne przez paryskiego franciszkanina przed rokiem 1264 oraz
z drugiego, nie zidentyfikowanego źródła. Część druga zawiera ponadto 14 pobożnych egzemplów, w połowie
odnoszących się do pośrednictwa Marii. Jedna z towarzyszących im miniatur ukazuje mniszkę, klęczącą u stóp
figury Marii z Dzieciątkiem. Użyta w modlitwie forma peccatrix poświadcza — zdaniem autora — że rę-
kopis przeznaczony był dla zakonnicy. RC zawiera ponadto dwa obszerne fragmenty popularnego traktatu
Elucidarius Honoriusa Augustodunensis z początków XII wieku.
Następnie J. F. Hamburger przechodzi do omawiania wybranych grup ilustracji. W RC stosunkowo często
pojawiają się „słowa-ilustracje” (word-illustration), spotykane już w psałterzach karolińskich. Ilustrują one
dosłownie metafory biblijne ukazując res significans, nie res significata, co prowadzi do powstania wyobrażeń
zgoła osobliwych (np. f. 181v). Przy odczytywaniu rodzaju obrazów ważna była rola pamięci i odpowiednich
skojarzeń w umyśle widza.
Pierwotnie rękopis otwierały trzy duże miniatury bez tekstu. Pierwsza jest ilustracją cysterskiego, prze-
znaczonego dla mniszek traktatu Palma contemplationis, który mówi o siedmiu stopniach wędrówki misty-
cznej. Uzupełnieniem jest wyobrażenie siedmiu sztuk wyzwolonych. Palma contemplationis łączy stopnie
mistycznego wspinania się z gałęziami symbolicznego drzewa palmowego (por. PnP 7,8). Studiowanie sztuk
jest wstępnym warunkiem mistycznego poznania. Najstarszy francuski tekst traktatu powstał przed połową
XIII wieku, miał kilka wersji i tłumaczeń. Miniatura w RC nawiązuje do tzw. Redakcji G, występującej od
początku XIV wieku na terenie Niemiec i Niderlandów. Miniatura świadczy, iż wersja ta musiała powstać
wcześniej, skoro już około roku 1300 była znana na tyle, że można było pominąć sam tekst bez ryzyka
niezrozumienia wymowy obrazu. Wyobrażenie sztuk zidentyfikował Michael Evans już wcześniej, uznając
za ich podstawę miniaturę z Image du monde Gossouina de Metz, z pierwszej połowy XII wieku.
Rozdział kolejny został poświęcony miniaturom o tematyce rajskiej. Sam klasztor rozumiany był jako
obraz Niebieskiego Jeruzalem. Tekst RC kładzie nacisk na przedsmak radości niebiańskich. Część miniatur
stanowi nowatorskie zerwanie z dotychczasowym sposobem przedstawiania nieba jako miasta lub ogrodu;
inne z nich znacznie modyfikują dotychczasowe schematy. Ich celem jest nie tyle ukazywanie nieba, co