DOI issue:
Recenzje i omówienia
DOI article:Domasłowski, Jerzy: Jeffrey F. Hamburger, The Rothschild canticles: [Rezension]
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.28183#0169
RECENZJE 1 OMÓWIENIA
121
ewokowanie radości i rozkoszy jego mieszkańców. Obraz panien mądrych i głupich, skojarzony z zupełnie
innym niż dotychczas tekstem biblijnym (PnP 1, 3; 7, 8), powraca do motywu duchowego wspinania się
ku Chrystusowi, którego w następnej scenie adorują niewiasty w ekstatycznym tańcu. Takie akcentowanie
radości zbawionych odróżnia RC od ogółu współczesnych rękopisów, kładących nacisk raczej na duchowy
udział w Męce Pańskiej. Ponadto pojawia się tu pojęcie pustyni, metafory transcendentnej natury Boga i miej-
sca spotkania duszy z Bogiem, powszechne w mistyce niemieckiej. Niezachowana miniatura Niebieskiego
Jeruzalem nie tyle ukazywała miejsce przebywania duszy, co moment jej przyjęcia do nieba przez Oblubieńca.
Tę zasadniczą myśl rozwijają dalsze miniatury, m. in. obraz Chrystusa — Źródła Żywota, zbawionych na
łonie Zbawiciela, na koniec wyobrażenie dusz błogosławionych, wzbijających się ku ostatecznemu źródłu
światła — Bogu.
Temat imitatio Christi podejmuje następna grupa miniatur, złożona z sześciu przedstawień, odnoszących
się do Pieśni Salomona. Należą one do najobszerniejszych zespołów ilustracji o tej tematyce w sztuce śre-
dniowiecznej. W przeciwieństwie do wcześniejszych, alegorycznych interpretacji, w miniaturach RC nacisk
położony został na wierność wobec zarówno sensu literalnego, jak i mistycznego Kantyku. Zgodnie z in-
terpretacją rozwiniętą w kazaniach św. Bernarda Chrystus jest Oblubieńcem, dusza oblubienicą a PnP —
opowiadaniem o ich miłości. Serię otwiera duża ilustracja z wyobrażeniem Męża Boleści (il. 1 ). Rana w boku
Chrystusa porównana jest w towarzyszącym tekście do bramy wiodącej do cor Salvatori. Do bramy tej
kołacze dusza. Nabożeństwo do Najświętszego Serca propagowali szczególnie cystersi i dominikanie. Dalsze
miniatury odnoszą się do mistycznego spotkania duszy oczyszczonej z grzechów z Chrystusem w piwnicy
winnej (symbolu mistycznego upojenia) i w hortus conclusus. Ukończeniem cyklu był — niezachowany —
wizerunek Oblubieńca ssącego z piersi oblubienicy. Te same wątki poruszało wiele współczesnych tekstów,
zwłaszcza niemieckich, szczególnie pisanych przez mniszki cysterskie i dominikańskie lub przez ich kape-
lanów. Miniatury przedstawiają imitatio Christi jako proces przemiany duchowej. Oblubienica jest utożsa-
miana z Mądrością. PnP staje się romansem, w który widz winien włączyć się poprzez identyfikację z ob-
lubienicą. W początkach XIV wieku podobne ilustrowane alegorie mistycyzmu „nupcjalnego” (mistyki
zaślubin) związane były głównie, jeśli nie wyłącznie, z konwentami żeńskimi. Za przykład niech posłużą
tu malowidła ścienne w klasztorze benedyktynek w Goss w Austrii i w kościele cysterek w Chełmnie. Cykl
chełmiński, z połowy XIV wieku, jest najobszerniejszy spośród znanych o tej tematyce. Wprawdzie stan
zachowania i przemalowania nie pozwalają na ostateczną identyfikację niektórych scen, to jednak Jeffrey
Hamburger proponuje kilka interesujących nowych spostrzeżeń. Malowidła takie stanowiły materia medi-
tandi, co potwierdzają np. pisma Małgorzaty Ebner z Dillingen, w której wizjach pojawiają się obrazy wzo-
rowane na dziełach sztuki.
Część pierwsza RÇ zawiera ponadto 9 (pierwotnie 10) miniatur maryjnych. Scena Ofiarowania Marii
w świątyni jest jedyną w RC, która czerpie ze źródeł apokryficznych. Głównym źródłem pozostałych tekstów
jest liturgia, zwłaszcza świąt Narodzenia i Wniebowzięcia NMP, obficie czerpiąca z ksiąg mądrościowych.
Głoszą one pochwałę Marii jako oblubienicy i ucieleśnienia Mądrości Bożej. Miniatury przedstawiają Marię
zarówno w czasie, jak i poza czasem, w chwale. Jest obecna w wyobrażeniu Drzewa Jessego zamiast Chrystusa
(f. 46 r.). Ukazana została jako róża między cierniami, które symbolizują jej żydowskich przodków. Ujęcie
to manifestuje nie związek, a raczej zerwanie ciągłości między Starym i Nowym Testamentem. Motyw stopni
w Ofiarowaniu w świątyni, przypominając Psalmy Stopni, uważane za szczeble duchowej drabiny, ponownie
wskazuje na drogę mistycznego postępu. Po dwóch kolejnych miniaturach, głoszących chwałę Marii, ponownie
następują epizody z PnP — scena spustoszenia winnicy (obraz skutków grzechu) i wizerunek duszy, broniącej
zamku przed atakami szatana. Miniatura n f. 51 r ukazuje sceny polowania na jednorożca, w formie znanej
z niemieckiej wersji Gesta romanorum. Wyobrażenia Sedes Sapientiae i Malier amicta sole (il. 2) potraktowano
w sposób niesłychanie monumentalny, zaś związane z nimi teksty mówią o Marii Pośredniczce. Maria to przy-
bytek Chrystusa, co odnosi się również do duszy, dążącej do zjednoczenia z Bogiem.
O ile śmiałość obrazów RC ma liczne odpowiedniki w literaturze, o tyle w sztukach wizualnych ma
tylko niewiele precedensów. Miniatury zachowują pełną erotyki atmosferę tekstu. Wnosi ją również opis
mistycznego zjednoczenia, któremu towarzyszyło pięć miniatur. Trzykrotnie ukazana została oblubienica spo-
czywająca na łożu i zapadająca w sen kontemplacji. Final stanowi scena Koronacji w niebie. I znowu pojawia
się motyw mistycznego upojenia, przedsmaku nieba. Proces, podczas którego miejsce Marii w scenach Ko-
ronacji zajmują święci i postacie kobiece, wyobrażające dusze indywidualne, dokonał się w sztuce nadreń-
skiej. Również tam, tak w literaturze, jak i w sztuce, częsty jest motyw dotykania podbródka,Marii, wy-
wodząca się z PnP metafora miłości duchowej.
121
ewokowanie radości i rozkoszy jego mieszkańców. Obraz panien mądrych i głupich, skojarzony z zupełnie
innym niż dotychczas tekstem biblijnym (PnP 1, 3; 7, 8), powraca do motywu duchowego wspinania się
ku Chrystusowi, którego w następnej scenie adorują niewiasty w ekstatycznym tańcu. Takie akcentowanie
radości zbawionych odróżnia RC od ogółu współczesnych rękopisów, kładących nacisk raczej na duchowy
udział w Męce Pańskiej. Ponadto pojawia się tu pojęcie pustyni, metafory transcendentnej natury Boga i miej-
sca spotkania duszy z Bogiem, powszechne w mistyce niemieckiej. Niezachowana miniatura Niebieskiego
Jeruzalem nie tyle ukazywała miejsce przebywania duszy, co moment jej przyjęcia do nieba przez Oblubieńca.
Tę zasadniczą myśl rozwijają dalsze miniatury, m. in. obraz Chrystusa — Źródła Żywota, zbawionych na
łonie Zbawiciela, na koniec wyobrażenie dusz błogosławionych, wzbijających się ku ostatecznemu źródłu
światła — Bogu.
Temat imitatio Christi podejmuje następna grupa miniatur, złożona z sześciu przedstawień, odnoszących
się do Pieśni Salomona. Należą one do najobszerniejszych zespołów ilustracji o tej tematyce w sztuce śre-
dniowiecznej. W przeciwieństwie do wcześniejszych, alegorycznych interpretacji, w miniaturach RC nacisk
położony został na wierność wobec zarówno sensu literalnego, jak i mistycznego Kantyku. Zgodnie z in-
terpretacją rozwiniętą w kazaniach św. Bernarda Chrystus jest Oblubieńcem, dusza oblubienicą a PnP —
opowiadaniem o ich miłości. Serię otwiera duża ilustracja z wyobrażeniem Męża Boleści (il. 1 ). Rana w boku
Chrystusa porównana jest w towarzyszącym tekście do bramy wiodącej do cor Salvatori. Do bramy tej
kołacze dusza. Nabożeństwo do Najświętszego Serca propagowali szczególnie cystersi i dominikanie. Dalsze
miniatury odnoszą się do mistycznego spotkania duszy oczyszczonej z grzechów z Chrystusem w piwnicy
winnej (symbolu mistycznego upojenia) i w hortus conclusus. Ukończeniem cyklu był — niezachowany —
wizerunek Oblubieńca ssącego z piersi oblubienicy. Te same wątki poruszało wiele współczesnych tekstów,
zwłaszcza niemieckich, szczególnie pisanych przez mniszki cysterskie i dominikańskie lub przez ich kape-
lanów. Miniatury przedstawiają imitatio Christi jako proces przemiany duchowej. Oblubienica jest utożsa-
miana z Mądrością. PnP staje się romansem, w który widz winien włączyć się poprzez identyfikację z ob-
lubienicą. W początkach XIV wieku podobne ilustrowane alegorie mistycyzmu „nupcjalnego” (mistyki
zaślubin) związane były głównie, jeśli nie wyłącznie, z konwentami żeńskimi. Za przykład niech posłużą
tu malowidła ścienne w klasztorze benedyktynek w Goss w Austrii i w kościele cysterek w Chełmnie. Cykl
chełmiński, z połowy XIV wieku, jest najobszerniejszy spośród znanych o tej tematyce. Wprawdzie stan
zachowania i przemalowania nie pozwalają na ostateczną identyfikację niektórych scen, to jednak Jeffrey
Hamburger proponuje kilka interesujących nowych spostrzeżeń. Malowidła takie stanowiły materia medi-
tandi, co potwierdzają np. pisma Małgorzaty Ebner z Dillingen, w której wizjach pojawiają się obrazy wzo-
rowane na dziełach sztuki.
Część pierwsza RÇ zawiera ponadto 9 (pierwotnie 10) miniatur maryjnych. Scena Ofiarowania Marii
w świątyni jest jedyną w RC, która czerpie ze źródeł apokryficznych. Głównym źródłem pozostałych tekstów
jest liturgia, zwłaszcza świąt Narodzenia i Wniebowzięcia NMP, obficie czerpiąca z ksiąg mądrościowych.
Głoszą one pochwałę Marii jako oblubienicy i ucieleśnienia Mądrości Bożej. Miniatury przedstawiają Marię
zarówno w czasie, jak i poza czasem, w chwale. Jest obecna w wyobrażeniu Drzewa Jessego zamiast Chrystusa
(f. 46 r.). Ukazana została jako róża między cierniami, które symbolizują jej żydowskich przodków. Ujęcie
to manifestuje nie związek, a raczej zerwanie ciągłości między Starym i Nowym Testamentem. Motyw stopni
w Ofiarowaniu w świątyni, przypominając Psalmy Stopni, uważane za szczeble duchowej drabiny, ponownie
wskazuje na drogę mistycznego postępu. Po dwóch kolejnych miniaturach, głoszących chwałę Marii, ponownie
następują epizody z PnP — scena spustoszenia winnicy (obraz skutków grzechu) i wizerunek duszy, broniącej
zamku przed atakami szatana. Miniatura n f. 51 r ukazuje sceny polowania na jednorożca, w formie znanej
z niemieckiej wersji Gesta romanorum. Wyobrażenia Sedes Sapientiae i Malier amicta sole (il. 2) potraktowano
w sposób niesłychanie monumentalny, zaś związane z nimi teksty mówią o Marii Pośredniczce. Maria to przy-
bytek Chrystusa, co odnosi się również do duszy, dążącej do zjednoczenia z Bogiem.
O ile śmiałość obrazów RC ma liczne odpowiedniki w literaturze, o tyle w sztukach wizualnych ma
tylko niewiele precedensów. Miniatury zachowują pełną erotyki atmosferę tekstu. Wnosi ją również opis
mistycznego zjednoczenia, któremu towarzyszyło pięć miniatur. Trzykrotnie ukazana została oblubienica spo-
czywająca na łożu i zapadająca w sen kontemplacji. Final stanowi scena Koronacji w niebie. I znowu pojawia
się motyw mistycznego upojenia, przedsmaku nieba. Proces, podczas którego miejsce Marii w scenach Ko-
ronacji zajmują święci i postacie kobiece, wyobrażające dusze indywidualne, dokonał się w sztuce nadreń-
skiej. Również tam, tak w literaturze, jak i w sztuce, częsty jest motyw dotykania podbródka,Marii, wy-
wodząca się z PnP metafora miłości duchowej.