DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Labuda, Adam S.: Cnota i grzech w gdańskiej Tablicy Dziesięciorga Przykazań: czyli jak rzeczywistość przedstawienia obrazowego s(po)tyka się z rzeczywistością miasta późnośredniowiecznego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28098#0070
68
ADAM S. LABUDA
dla wszystkich przedstawień. Akcja ich rozgrywa się w otwartym krajo-
brazie (przykazania: pierwsze, piąte, dziewiąte i dziesiąte) lub we wnę-
trzach (przykazania: czwarte, szóste i ósme), a niektóre przedstawienia
łączą oba te typy scenerii (przykazania: drugie, trzecie i siódme). Wszy-
stkie przedstawienia charakteryzują się podziałem na dwie części: za-
wsze i przede wszystkim przeciwstawione są sobie dwie grupy ludzi, przy
czym jednej towarzyszy anioł, drugiej - diabeł; dualizm ten podkreślany
bywa niekiedy zróżnicowaniem miejsca przebywania obu grup: może to
być przeciwstawienie otwartej i zamkniętej przestrzeni bądź dwóch od-
rębnych pomieszczeń. Podział taki stanowi formalne odbicie jednej z za-
sad obrazowania dekalogu, która polegała na przeciwstawianiu przyka-
zania wypełnionego i przekroczonego. W każdej kwaterze lewa strona
oznacza posłuszeństwo wobec nakazu, prawa natomiast - występek
i grzech. Każda z kwater przedstawia znaczną liczbę postaci, które różnią
się między sobą strojem, poruszeniem, gestem, mimiką. Postacie te - w
szczególności w partiach kwater ukazujących zachowanie występne — na-
wiązują między sobą żywy kontakt i tworzą w ten sposób akcję lub sytu-
ację, mającą moc przykładu pozytywnego bądź negatywnego. Ponieważ
dekalog sformułowany jest jako zbiór zakazów i nakazów, łatwiejsze było
sfabularyzowane przedstawienie strony grzesznej. Tak więc np. w dru-
gim przykazaniu widzimy po stronie dobrej grupkę pobożnych ludzi, po
prawej zaś - proces sądowy, podczas którego pozwani dopuszczają się
grzechu krzywoprzysięstwa. W przykazaniu siódmym grzech wcielają
plądrujący zasobne mieszkanie złodzieje, cnotę — stojący ludzie, których
od grzechu odciąga anioł. Postacie umieszczone są na planie bliskim pła-
szczyzny obrazowej, niekiedy na tle masywnych wzgórz, oddzielających je
od bardziej zróżnicowanej dali krajobrazu. Elementy pejzażu ujęte są w
miękkie i łagodne linie. Drogi zawijają się spiralnie, zarysy wzgórz prze-
nikają się w sposób ciągły i harmonijny. Wnętrza traktowane są raczej
schematycznie, są płytkie i pozbawione bogatego wyposażenia. Większą
wyrazistością odznacza się ujęcie ludzi. Ruchy i postawy poszczególnych
postaci o wysmukłych proporcjach wydają się być nieporadne i chwiejne,
zwłaszcza w przedstawieniach momentów dramatycznych. Ale na tym
ich schematyzm się kończy. Szczegóły takie, jak strój i wyraz twarzy, zo-
stały bardzo dopracowane.
Jasny podział kwatery na dwa pola i zawartość przedstawionych w
nich scen, uprzytamniały odbiorcy, że stawał wobec sprzecznych warto-
ści: dobra i zła. Tablica stanowiła zachętę do wyboru między nimi. W tej
właściwości gdańska tablica reprezentuje gatunek obrazów, którego za-
daniem było nauczanie. Ukształtował się on i niebywale upowszechnił w
późnym średniowieczu, jako funkcja zjawisk ogólniejszych. Jak wiadomo,
Kościół stanął wtedy przed koniecznością rozszerzenia swej działalności
ADAM S. LABUDA
dla wszystkich przedstawień. Akcja ich rozgrywa się w otwartym krajo-
brazie (przykazania: pierwsze, piąte, dziewiąte i dziesiąte) lub we wnę-
trzach (przykazania: czwarte, szóste i ósme), a niektóre przedstawienia
łączą oba te typy scenerii (przykazania: drugie, trzecie i siódme). Wszy-
stkie przedstawienia charakteryzują się podziałem na dwie części: za-
wsze i przede wszystkim przeciwstawione są sobie dwie grupy ludzi, przy
czym jednej towarzyszy anioł, drugiej - diabeł; dualizm ten podkreślany
bywa niekiedy zróżnicowaniem miejsca przebywania obu grup: może to
być przeciwstawienie otwartej i zamkniętej przestrzeni bądź dwóch od-
rębnych pomieszczeń. Podział taki stanowi formalne odbicie jednej z za-
sad obrazowania dekalogu, która polegała na przeciwstawianiu przyka-
zania wypełnionego i przekroczonego. W każdej kwaterze lewa strona
oznacza posłuszeństwo wobec nakazu, prawa natomiast - występek
i grzech. Każda z kwater przedstawia znaczną liczbę postaci, które różnią
się między sobą strojem, poruszeniem, gestem, mimiką. Postacie te - w
szczególności w partiach kwater ukazujących zachowanie występne — na-
wiązują między sobą żywy kontakt i tworzą w ten sposób akcję lub sytu-
ację, mającą moc przykładu pozytywnego bądź negatywnego. Ponieważ
dekalog sformułowany jest jako zbiór zakazów i nakazów, łatwiejsze było
sfabularyzowane przedstawienie strony grzesznej. Tak więc np. w dru-
gim przykazaniu widzimy po stronie dobrej grupkę pobożnych ludzi, po
prawej zaś - proces sądowy, podczas którego pozwani dopuszczają się
grzechu krzywoprzysięstwa. W przykazaniu siódmym grzech wcielają
plądrujący zasobne mieszkanie złodzieje, cnotę — stojący ludzie, których
od grzechu odciąga anioł. Postacie umieszczone są na planie bliskim pła-
szczyzny obrazowej, niekiedy na tle masywnych wzgórz, oddzielających je
od bardziej zróżnicowanej dali krajobrazu. Elementy pejzażu ujęte są w
miękkie i łagodne linie. Drogi zawijają się spiralnie, zarysy wzgórz prze-
nikają się w sposób ciągły i harmonijny. Wnętrza traktowane są raczej
schematycznie, są płytkie i pozbawione bogatego wyposażenia. Większą
wyrazistością odznacza się ujęcie ludzi. Ruchy i postawy poszczególnych
postaci o wysmukłych proporcjach wydają się być nieporadne i chwiejne,
zwłaszcza w przedstawieniach momentów dramatycznych. Ale na tym
ich schematyzm się kończy. Szczegóły takie, jak strój i wyraz twarzy, zo-
stały bardzo dopracowane.
Jasny podział kwatery na dwa pola i zawartość przedstawionych w
nich scen, uprzytamniały odbiorcy, że stawał wobec sprzecznych warto-
ści: dobra i zła. Tablica stanowiła zachętę do wyboru między nimi. W tej
właściwości gdańska tablica reprezentuje gatunek obrazów, którego za-
daniem było nauczanie. Ukształtował się on i niebywale upowszechnił w
późnym średniowieczu, jako funkcja zjawisk ogólniejszych. Jak wiadomo,
Kościół stanął wtedy przed koniecznością rozszerzenia swej działalności