DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Labuda, Adam S.: Cnota i grzech w gdańskiej Tablicy Dziesięciorga Przykazań: czyli jak rzeczywistość przedstawienia obrazowego s(po)tyka się z rzeczywistością miasta późnośredniowiecznego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28098#0084
82
ADAM S. LABUDA
przeciwległej młodzieńcy noszą modne wówczas, krótkie, podkreślające
talię kaftany oraz obcisłe, barwne pończochy35. Dziewczyny ubrane są w
długie, ale uwydatniające kształty ciała suknie; włosy mają rozpuszczo-
ne, a na głowy nałożone wysokie, luksusowo-wymyślne, wysadzane perła-
mi czepce, które okrywają zwiewne, przeźroczyste woalki. Tak więc po le-
wej stronie znajdujemy rygorystycznie zasłonięte ciała, po prawej zaś -
prowokacyjną ekstrawagancję36.
Powstaje oczywiście pytanie, czy owe ekstrawaganckie stroje mają ja-
kiś związek z rzeczywistością gdańską. Pewien pogląd na to, jak w Gdań-
sku wyobrażano sobie „środowisko zepsute”, daje miejska regulacja pra-
wna. W trzeciej ćwierci XV wieku - zauważył Paul Simson - „przyzwoici
mieszczanie wystąpili stanowczo przeciw rozwiązłym kobietom. Powstały
w tym czasie wilkierz dał szczegółowy przepis o ich strojach, tak aby
«man fromme erbare frawen und jungkfrawen vor anderen losen und un-
züchtigen leuten habe zu erkennen»”37. Punkt 150 tego wilkierza posta-
nawiał co następuje: „Von freyen weihen. Vortmer gemeyne frauwen
[oder: alle losze vnd freye weiber sullen keynerley zeydene horten, zey-
den... gewant, keyner gold adir zilber vorgolt, korellen, perlen adir ander
eddelgesteyne, hermelen, lasten, schonewerk vnd keynerley bremzell tra-
gen bey vorlust desselbien gewets”38. Postanowienie to stoi w jaskrawej
sprzeczności z ubiorem panien. Istnienie przepisu dowodzi, że panie lek-
kich obyczajów odziewały się w sposób wystawny, tak więc wolno przyjąć,
że w tym punkcie zachodziła korelacja między rzeczywistością obrazu i
rzeczywistością miasta. Jeśli jednak ona istotnie dochodzi do głosu, to do-
konuje się to za pośrednictwem pewnej „kliszy”, wyobrażenia o kwinte-
sencji grzesznego stroju, kliszy, którą realizuje topos Ogrodu Rozkoszy
zarówno rozumiany jako miejsce, jak i przywołujący w określony sposób
zachowujące się i odziane postacie. Topos ten, w przedstawionej w gdań-
skiej tablicy wersji, czerpie więcej z tradycji obrazowej aniżeli z rzeczywi-
stości miasta: tradycję tę wcielają np. ogrody miłości Mistrza E.S (il. 8)39.
Obecna w jego grafikach przesadnie wyrafinowana gestyka i zbytkowny
35 W terminologii niemieckiej strój ten nazywa się „Schecke” lub „Scheckenrock” (por.
D. Müller, Die Verbrennung der Eitelkeiten. Kostümgeschichtliche Bemerkungen zur
Capestrano-Tafel, (w:) Der Bußprediger CAPESTRANO auf dem Domplatz in Bamberg.
Eine Bamberger Tafel um 1470/75, Bamberg 1989, s. 67). Nasuwające się tu terminy
„kabat” albo , jopula” nie znajdują tu bodaj zastosowania - charakterystyka tych strojów
por. K. Turska, Ubiór dworski w Polsce w dobie pierwszych Jagiellonów, Wroclaw 1987,
s. 123 nn.
36 Por. uwagi Eisenbart, op.cit., s. 89 nn.
37 P. Simson, Geschichte der Stadt Danzig, I, Danzig 1913, s. 328.
38 Simson, Geschichte der Danziger Willkür, op.cit., s. 61. Wilkierz powstał w roku
1455 - por. tamże, s. 15 n.
39 Por. przyp. 32.
ADAM S. LABUDA
przeciwległej młodzieńcy noszą modne wówczas, krótkie, podkreślające
talię kaftany oraz obcisłe, barwne pończochy35. Dziewczyny ubrane są w
długie, ale uwydatniające kształty ciała suknie; włosy mają rozpuszczo-
ne, a na głowy nałożone wysokie, luksusowo-wymyślne, wysadzane perła-
mi czepce, które okrywają zwiewne, przeźroczyste woalki. Tak więc po le-
wej stronie znajdujemy rygorystycznie zasłonięte ciała, po prawej zaś -
prowokacyjną ekstrawagancję36.
Powstaje oczywiście pytanie, czy owe ekstrawaganckie stroje mają ja-
kiś związek z rzeczywistością gdańską. Pewien pogląd na to, jak w Gdań-
sku wyobrażano sobie „środowisko zepsute”, daje miejska regulacja pra-
wna. W trzeciej ćwierci XV wieku - zauważył Paul Simson - „przyzwoici
mieszczanie wystąpili stanowczo przeciw rozwiązłym kobietom. Powstały
w tym czasie wilkierz dał szczegółowy przepis o ich strojach, tak aby
«man fromme erbare frawen und jungkfrawen vor anderen losen und un-
züchtigen leuten habe zu erkennen»”37. Punkt 150 tego wilkierza posta-
nawiał co następuje: „Von freyen weihen. Vortmer gemeyne frauwen
[oder: alle losze vnd freye weiber sullen keynerley zeydene horten, zey-
den... gewant, keyner gold adir zilber vorgolt, korellen, perlen adir ander
eddelgesteyne, hermelen, lasten, schonewerk vnd keynerley bremzell tra-
gen bey vorlust desselbien gewets”38. Postanowienie to stoi w jaskrawej
sprzeczności z ubiorem panien. Istnienie przepisu dowodzi, że panie lek-
kich obyczajów odziewały się w sposób wystawny, tak więc wolno przyjąć,
że w tym punkcie zachodziła korelacja między rzeczywistością obrazu i
rzeczywistością miasta. Jeśli jednak ona istotnie dochodzi do głosu, to do-
konuje się to za pośrednictwem pewnej „kliszy”, wyobrażenia o kwinte-
sencji grzesznego stroju, kliszy, którą realizuje topos Ogrodu Rozkoszy
zarówno rozumiany jako miejsce, jak i przywołujący w określony sposób
zachowujące się i odziane postacie. Topos ten, w przedstawionej w gdań-
skiej tablicy wersji, czerpie więcej z tradycji obrazowej aniżeli z rzeczywi-
stości miasta: tradycję tę wcielają np. ogrody miłości Mistrza E.S (il. 8)39.
Obecna w jego grafikach przesadnie wyrafinowana gestyka i zbytkowny
35 W terminologii niemieckiej strój ten nazywa się „Schecke” lub „Scheckenrock” (por.
D. Müller, Die Verbrennung der Eitelkeiten. Kostümgeschichtliche Bemerkungen zur
Capestrano-Tafel, (w:) Der Bußprediger CAPESTRANO auf dem Domplatz in Bamberg.
Eine Bamberger Tafel um 1470/75, Bamberg 1989, s. 67). Nasuwające się tu terminy
„kabat” albo , jopula” nie znajdują tu bodaj zastosowania - charakterystyka tych strojów
por. K. Turska, Ubiór dworski w Polsce w dobie pierwszych Jagiellonów, Wroclaw 1987,
s. 123 nn.
36 Por. uwagi Eisenbart, op.cit., s. 89 nn.
37 P. Simson, Geschichte der Stadt Danzig, I, Danzig 1913, s. 328.
38 Simson, Geschichte der Danziger Willkür, op.cit., s. 61. Wilkierz powstał w roku
1455 - por. tamże, s. 15 n.
39 Por. przyp. 32.