DOI issue:
Omówienia i recenzje
DOI article:Moryń, Hanna: W kręgu badań nad sztuką portretową XVIII wieku
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.28098#0261
OMÓWIENIA I RECENZJE
259
jącym porządkiem społecznym a jego rewersem, które ujawnia się poprzez stoso-
wanie w przedstawieniach morderców i morderczyń (słynne w Anglii postacie
Johna Shepparda czy Sary Malcolm) konwencji reprezentacyjnego wizerunku
arystokracji (s. 87-91). Dokonana w ten sposób mitologizacja ludzi marginesu
społecznego, nadanie im cech bohaterów z najwyższych poziomów hierarchii
Grangera, konotowała dwuznaczność, sugerującą pokrewieństwo postaw mię-
dzy górnymi i dolnymi warstwami społeczeństwa.
Ukryte w portretach dwuznaczności i napięcia śledzi Pointon zwłaszcza
w drugiej części swej pracy, gdzie analizuje „portrety i ich podmioty”. W jednym
z rozdziałów autorka rozważa funkcje peruk w kontekście patriarchalnego syste-
mu sprawowania władzy i męskiej dominacji seksualnej. Jak dowodzi Pointon,
peruka była potężnym nośnikiem znaczeń, zajmowała szczególne miejsce w eko-
nomii ciała, mając wartość symboliczną. Peruki noszone np. przez prawników uo-
sabiających elokwencję, groźbę kary śmierci i władzę były wizualnym ucieleśnie-
niem historycznej i długowiecznej potęgi (s. 114-117). Jako nakrycia głowy
przysługujące i zarazem obowiązujące mężczyzn były one nośnikiem uspołecznio-
nej męskości. Oficjalność osiemnastowiecznego portretu mężczyzny w peruce bu-
dowana była przez symboliczne oddzielenie ustalonego porządku (konotowanego
m.in. przez strój, pozę i perukę) od groteskowego nieporządku, jakim charaktery-
zowało się na przykład życie marginesu społecznego. Autorka pokazuje na lite-
rackich przykładach, iż utrata czy pozbawienie kogoś peruki było faktem równie
wstydliwym, jak utrata innej, bardziej intymnej części odzienia. Brak peruki był
równoznaczny z obnażeniem, co oznaczało zarówno zakłócenie obyczajowego po-
rządku, jak i symbolizowało nieporządek polityczny, zachwianie dyskursu wła-
dzy (s. 121-124). W ramach tych rozważań nie mieszczą się portrety kobiet, gdyż
nie obowiązywało ich noszenie peruk. Dla Pointon jest to sygnał kryjącego się
pod „operukowanymi” wizerunkami mężczyzn seksizmu, który wyłączał kobietę
z dyskursu politycznego.
Miejsce kobiety w społeczeństwie osiemnastowiecznym wyznacza, zdaniem
Pointon, wypełnianie ról społecznych przydzielonych jej przez społeczność męż-
czyzn. Z takiej perspektywy postrzega ona funkcje tzw. conversation pieces — por-
tretów przedstawiających grupy rodzinne we wnętrzach domów lub w ogrodach.
Kobieta pełni w nich rolę elementu niesamodzielnego, symbolu (przedmiotu) po-
siadania, statusu i potęgi mężczyzny. Zastosowany w przestrzeni portretowej po-
dział ról, zaznaczony m.in. „kobiecymi” atrybutami, wiązał kobietę z takimi ka-
tegoriami jak podrzędność, bierność, uległość, oczekiwanie, wnętrze. Kobieta
określana była ze względu na cechy przysługujące płci i jej funkcji w rodzinie -
stanowiła element dopełniający i negatywny wobec pozytywnej aktywności męż-
czyzny. Dyskurs różnicy płci ujawniał się w obrazach w napięciu między „widzia-
nym” i „widzącym”, gdzie kobieta była przedmiotem oglądu, elementem podlega-
jącym męskiej manipulacji. Pointon dowodzi, iż portrety ukazujące matki
rodu w otoczeniu dzieci są w istocie odbiciem „niewidzialnej patriarchalności”,
wobec której kobiecość jest wtórna (s. 159-175).
Dzieło sztuki, jak widać, w analizach Pointon traci wymiar transcendentny,
a pojmowane jest jako narzędzie manipulacji, element zespołu uwarunkowań
kształtujących „dyskurs” epoki. Jest ono „dokumentem” posługującym się spe-
259
jącym porządkiem społecznym a jego rewersem, które ujawnia się poprzez stoso-
wanie w przedstawieniach morderców i morderczyń (słynne w Anglii postacie
Johna Shepparda czy Sary Malcolm) konwencji reprezentacyjnego wizerunku
arystokracji (s. 87-91). Dokonana w ten sposób mitologizacja ludzi marginesu
społecznego, nadanie im cech bohaterów z najwyższych poziomów hierarchii
Grangera, konotowała dwuznaczność, sugerującą pokrewieństwo postaw mię-
dzy górnymi i dolnymi warstwami społeczeństwa.
Ukryte w portretach dwuznaczności i napięcia śledzi Pointon zwłaszcza
w drugiej części swej pracy, gdzie analizuje „portrety i ich podmioty”. W jednym
z rozdziałów autorka rozważa funkcje peruk w kontekście patriarchalnego syste-
mu sprawowania władzy i męskiej dominacji seksualnej. Jak dowodzi Pointon,
peruka była potężnym nośnikiem znaczeń, zajmowała szczególne miejsce w eko-
nomii ciała, mając wartość symboliczną. Peruki noszone np. przez prawników uo-
sabiających elokwencję, groźbę kary śmierci i władzę były wizualnym ucieleśnie-
niem historycznej i długowiecznej potęgi (s. 114-117). Jako nakrycia głowy
przysługujące i zarazem obowiązujące mężczyzn były one nośnikiem uspołecznio-
nej męskości. Oficjalność osiemnastowiecznego portretu mężczyzny w peruce bu-
dowana była przez symboliczne oddzielenie ustalonego porządku (konotowanego
m.in. przez strój, pozę i perukę) od groteskowego nieporządku, jakim charaktery-
zowało się na przykład życie marginesu społecznego. Autorka pokazuje na lite-
rackich przykładach, iż utrata czy pozbawienie kogoś peruki było faktem równie
wstydliwym, jak utrata innej, bardziej intymnej części odzienia. Brak peruki był
równoznaczny z obnażeniem, co oznaczało zarówno zakłócenie obyczajowego po-
rządku, jak i symbolizowało nieporządek polityczny, zachwianie dyskursu wła-
dzy (s. 121-124). W ramach tych rozważań nie mieszczą się portrety kobiet, gdyż
nie obowiązywało ich noszenie peruk. Dla Pointon jest to sygnał kryjącego się
pod „operukowanymi” wizerunkami mężczyzn seksizmu, który wyłączał kobietę
z dyskursu politycznego.
Miejsce kobiety w społeczeństwie osiemnastowiecznym wyznacza, zdaniem
Pointon, wypełnianie ról społecznych przydzielonych jej przez społeczność męż-
czyzn. Z takiej perspektywy postrzega ona funkcje tzw. conversation pieces — por-
tretów przedstawiających grupy rodzinne we wnętrzach domów lub w ogrodach.
Kobieta pełni w nich rolę elementu niesamodzielnego, symbolu (przedmiotu) po-
siadania, statusu i potęgi mężczyzny. Zastosowany w przestrzeni portretowej po-
dział ról, zaznaczony m.in. „kobiecymi” atrybutami, wiązał kobietę z takimi ka-
tegoriami jak podrzędność, bierność, uległość, oczekiwanie, wnętrze. Kobieta
określana była ze względu na cechy przysługujące płci i jej funkcji w rodzinie -
stanowiła element dopełniający i negatywny wobec pozytywnej aktywności męż-
czyzny. Dyskurs różnicy płci ujawniał się w obrazach w napięciu między „widzia-
nym” i „widzącym”, gdzie kobieta była przedmiotem oglądu, elementem podlega-
jącym męskiej manipulacji. Pointon dowodzi, iż portrety ukazujące matki
rodu w otoczeniu dzieci są w istocie odbiciem „niewidzialnej patriarchalności”,
wobec której kobiecość jest wtórna (s. 159-175).
Dzieło sztuki, jak widać, w analizach Pointon traci wymiar transcendentny,
a pojmowane jest jako narzędzie manipulacji, element zespołu uwarunkowań
kształtujących „dyskurs” epoki. Jest ono „dokumentem” posługującym się spe-