Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (9.1998)

32

JACEK KOWALSKI

Prawdą jest, że różnice pomiędzy poszczególnymi rękopisami np. Ro-
man d’Eneas czy Conte du Graal, choć czasami istotne, nie są znowu ta-
kie duże. Rękopisy powieści zawierają najczęściej drobne warianty po-
szczególnych wersów (chyba że chodzi o całkowitą przeróbkę utworu, np.
na powieść prozą). W przypadku Listu rzecz ma się nieco inaczej. Jako
swego rodzaju inwentarz cudowności krain wschodnich stał się on w zna-
cznie większym stopniu „tekstem otwartym” niż np. Conte du Graal. To-
też różnice występujące w kolejnych egzemplarzach bywają znaczne, a w
dziedzinie opisu architektury nie tylko znaczne, ale i znaczące. Przeróbki
ukazują z jednej strony, jak kolejni kopiści - czyli czytelnicy i współauto-
rzy w jednej osobie - rozumieli i przetwarzali pierwotny obraz archi-
tektoniczny, z drugiej strony widać tu doskonale i to, czego właśnie nie
rozumieli albo to, co umykało ich uwagi. Rzecz pouczająca, która pozwoli
na zachowanie dystansu wobec innych, podobnych opisów. Badając jedną
tylko wersję tekstu, umyka nam często „bezwładność” użycia niektórych
słów, obrazów i całych sformułowań. Teraz ona właśnie wydobyta zosta-
nie na plan pierwszy. Zobaczymy, jak tekst ulega mniej lub bardziej
świadomym przetworzeniom i bezwiednym przemianom.
Wkraczamy więc w stulecia XIII, XIV i XV, z których pochodzą anali-
zowane rękopisy. Co prawda teksty, które w tych rękopisach się znajdu-
ją, nie powstały równocześnie z nimi, ale stanowią zapis wersji wcześ-
niejszych. Niemniej, ponieważ chodzić będzie także o wkład kopistów,
rozważać będę mimo woli wiele fragmentów powstałych w późnym śred-
niowieczu. Często trudno ustalić, kto i kiedy popełnił błąd, inaczej zapisał
jakieś słowo albo świadomie zmienił sens opisu. Mógł to być zarówno je-
den z kopistów dwunasto- czy trzynastowiecznych, jak i ten, który przepi-
sywał List w piętnastym stuleciu55.
W każdym jednak razie dwie podstawowe wersje prozatorskie, prze-
kazywane w rozmaitych wariantach, powstały z pewnością w XIII wieku,
jeśli nie wcześniej. Ich podstawy - to jest poszczególne interpolacje wersji
łacińskiej - pochodzą jeszcze z XII wieku. Ażeby nie zaciemniać obrazu,
który mam zamiar roztoczyć przed czytelnikiem, będę powoływał się tyl-
ko na ogólne zespoły rękopisów, wyróżnione przez Gosmana, albo na kon-
kretne, pojedyncze teksty56.
55 Przyjmuję datowanie rękopisów francuskich wersji prozatorskich Listu według Gos-
mana (op. cit., s. 50-96). Wersję P-2 przekazują wyłącznie rękopisy z końca XV w. (mss. W,
X, Y, Z ). Rękopisów przekazujących wersję P-l jest znacznie więcej, pochodzą one z czasu
od XIII do XV wieku (mss. A, B, C, D, E, G, H, I, J, K, M, N, O, P, Q, R, S).
56 Rękopisy można podzielić na trzy podgrupy, połączone między sobą dalszą siecią
skomplikowanych powiązań, które analizuje Martin Gosman, a które dla tego artykułu nie
mają większego znaczenia. A zatem przekazy wersji prozą P-l (zredagowanej przed
1242 r.) znajdują się we dwu grupach manuskryptów, które tutaj nazwę P-la oraz P-lb.
Pozostałe rękopisy zawierają wersję P-2, zredagowaną najprawdopodobniej również w XIII
stuleciu, a na pewno przed 1314 r.