DOI Heft:
Polemiki
DOI Artikel:Czekalski, Stanisław: Grottger, czarownice i metoda. O Losowaniu rekrutów, intencji artystycznej i dialogu międzyobrazowym: uwagi na marginesie książki Mariusza Bryla
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28184#0225
GROTTGER, CZAROWNICE I METODA
223
niem Marii Magdaleny pod krzyżem Ja bym jednak to właśnie na-
wiązanie postawił na pierwszym miejscu - przez asocjację z rozpaczą Ma-
rii Magdaleny postać lamentującej kobiety znacznie bliżej wiąże scenę
pojmania „w sołdaty” i Ukrzyżowania. Wspólne odniesienie do scen Pasji
Chrystusa stanowi też kolejne istotne ogniwo spajające ze sobą Brankę
i Losowanie rekrutów.
Mimiczny język gwałtownych poruszeń i ekspresyjnych gestów kobie-
cego ciała jako „matryc wyrazowych” namiętności, emocji i głębokich na-
pięć psychicznych, tak jak to widzimy w niezwykle dramatycznej, ale za-
razem konwencjonalnej pozie kobiety z Branki, nasuwa z kolei
skojarzenia nie tylko z retoryką teatralną i Warburgiańską typologią
„formuł patosu”, lecz także z histerią jako chorobą wyobraźni odtwarza-
jącej utrwalone w niej przedstawienia, w efekcie (tzn. w widzialnych ob-
jawach) będącą również mimicznym wcieleniem stereotypowych kobie-
cych wizerunków, wytworzonych przez kulturę14. W okresie gdy
Grottger tworzył swe cykle, obraz kobiety-histeryczki przeniknął do ro-
mantycznych wyobrażeń na temat kobiety w ogóle, kobiecej natury
w spięciu z jej społeczną rolą. Histeria - pisał Paul Briąuet - jest wyni-
kiem „istnienia u kobiety uczuć najszlachetniejszych i najbardziej god-
nych podziwu, uczuć, których tylko ona zdolna jest doznawać”15. Można
powiedzieć, że histeria została uznana za swoistego rodzaju, przeryso-
waną i chorobliwą, metaforę niezgłębionej kobiecej duszy i zarazem
nieszczęsnego kobiecego losu, w którym nierozdzielnie splatają się mi-
łość i ból, namiętne uczucia i niemożność zaspokojenia skrywanych pra-
gnień; losu, który porządek społeczny wtłacza w narzucone role: dziewi-
cy lub płodnej matki, muzy lub demona, istoty kruchej i biernej lub
wiedźmy.
Szczególny udział w utrwaleniu i spopularyzowaniu takiego „histe-
rycznego” i heroicznego zarazem, romantycznego wizerunku kobiety,
miał wybitny i niezwykle popularny historyk Jules Michelet, głównie za
14 Na ten mimiczny aspekt histerii zwrócił uwagę Paul Briąuet, Traite cliniąue et
therapeutiąue de l’hysterique, Paris 1859. Por. E. Trillat, Historia histerii, Wrocław -
Warszawa - Kraków 1993, s. 97-101. Koncepcję tę rozwinął później J. M. Charcot, tworząc
słynną „ikonografię histerii”, wskazującą na podobieństwo histerycznych póz do wyobrażeń
kobiet w dramatycznych scenach, skonwencjonalizowanych w historii sztuki, zwłaszcza
zaś w wizerunkach kobiet opętanych, wiedźm i czarownic, w przedstawieniach egzorcy-
zmów itp. Interesującego porównania w tym kontekście między „ikonografią histerii”
Charcota a koncepcjami „Mnemosyne” i „Pathosformel” Warburga dokonała ostatnio
S. Schade, Charcot and the Spectacle of the Hysterical Body. The „pathos formula” as an
aesthetic staging of psychiatrie discourse - a blind spot in the reception of Warburg, „Art
History”, Vol 18, no 4, December 1995.
15 P. Briąuet, op. cit. (zob. przypis 14); cyt. za: E. Trillat, op. cit., s. 98.
223
niem Marii Magdaleny pod krzyżem Ja bym jednak to właśnie na-
wiązanie postawił na pierwszym miejscu - przez asocjację z rozpaczą Ma-
rii Magdaleny postać lamentującej kobiety znacznie bliżej wiąże scenę
pojmania „w sołdaty” i Ukrzyżowania. Wspólne odniesienie do scen Pasji
Chrystusa stanowi też kolejne istotne ogniwo spajające ze sobą Brankę
i Losowanie rekrutów.
Mimiczny język gwałtownych poruszeń i ekspresyjnych gestów kobie-
cego ciała jako „matryc wyrazowych” namiętności, emocji i głębokich na-
pięć psychicznych, tak jak to widzimy w niezwykle dramatycznej, ale za-
razem konwencjonalnej pozie kobiety z Branki, nasuwa z kolei
skojarzenia nie tylko z retoryką teatralną i Warburgiańską typologią
„formuł patosu”, lecz także z histerią jako chorobą wyobraźni odtwarza-
jącej utrwalone w niej przedstawienia, w efekcie (tzn. w widzialnych ob-
jawach) będącą również mimicznym wcieleniem stereotypowych kobie-
cych wizerunków, wytworzonych przez kulturę14. W okresie gdy
Grottger tworzył swe cykle, obraz kobiety-histeryczki przeniknął do ro-
mantycznych wyobrażeń na temat kobiety w ogóle, kobiecej natury
w spięciu z jej społeczną rolą. Histeria - pisał Paul Briąuet - jest wyni-
kiem „istnienia u kobiety uczuć najszlachetniejszych i najbardziej god-
nych podziwu, uczuć, których tylko ona zdolna jest doznawać”15. Można
powiedzieć, że histeria została uznana za swoistego rodzaju, przeryso-
waną i chorobliwą, metaforę niezgłębionej kobiecej duszy i zarazem
nieszczęsnego kobiecego losu, w którym nierozdzielnie splatają się mi-
łość i ból, namiętne uczucia i niemożność zaspokojenia skrywanych pra-
gnień; losu, który porządek społeczny wtłacza w narzucone role: dziewi-
cy lub płodnej matki, muzy lub demona, istoty kruchej i biernej lub
wiedźmy.
Szczególny udział w utrwaleniu i spopularyzowaniu takiego „histe-
rycznego” i heroicznego zarazem, romantycznego wizerunku kobiety,
miał wybitny i niezwykle popularny historyk Jules Michelet, głównie za
14 Na ten mimiczny aspekt histerii zwrócił uwagę Paul Briąuet, Traite cliniąue et
therapeutiąue de l’hysterique, Paris 1859. Por. E. Trillat, Historia histerii, Wrocław -
Warszawa - Kraków 1993, s. 97-101. Koncepcję tę rozwinął później J. M. Charcot, tworząc
słynną „ikonografię histerii”, wskazującą na podobieństwo histerycznych póz do wyobrażeń
kobiet w dramatycznych scenach, skonwencjonalizowanych w historii sztuki, zwłaszcza
zaś w wizerunkach kobiet opętanych, wiedźm i czarownic, w przedstawieniach egzorcy-
zmów itp. Interesującego porównania w tym kontekście między „ikonografią histerii”
Charcota a koncepcjami „Mnemosyne” i „Pathosformel” Warburga dokonała ostatnio
S. Schade, Charcot and the Spectacle of the Hysterical Body. The „pathos formula” as an
aesthetic staging of psychiatrie discourse - a blind spot in the reception of Warburg, „Art
History”, Vol 18, no 4, December 1995.
15 P. Briąuet, op. cit. (zob. przypis 14); cyt. za: E. Trillat, op. cit., s. 98.