Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (11.2000)

348

RECENZJE I OMÓWIENIA

Jeffrey F. Hamburger, The visual and uisionary: art and female spirituality in late
medieual Germany, Zonę Books, New York 1998, 608 s.: il., ISBN 0-942299-45-0

Kolejna książka Jeffreya F. Hamburgera, profesora historii sztuki uniwersytetu
w Toronto, jest owocem kilkunastoletnich badań nad związkami duchowości klaszto-
rów żeńskich w średniowieczu i sztuki. Zawiera 9 prac, w większości na nowo prze-
redagowanych wcześniejszych studiów autora. Efekt jest imponujący, 120 stron zaj-
mują same pisane drobnym drukiem przypisy. Nacisk położono nie tyle na dzieła
wykonane przez mniszki, co na te, które zostały dla nich przeznaczone i to widziane
w specyficznym kontekście cura monialium, duszpasterstwa.
W książce znalazły się ujęcia syntetyczne, dotyczące szerszych zjawisk, jak i opra-
cowania monograficzne. Badania obejmują obszar oddziaływania średniowiecznej
kultury niemieckiej, stąd uwzględniono pojedyncze przykłady czeskie, śląskie (Trzeb-
nica, Wrocław) i z terenu Prus Krzyżackich (Chełmno, Pelplin, Toruń). Autor wykra-
cza poza swój podstawowy zakres tematyczny tam, gdzie nowe prądy religijne i wią-
żące się z nimi zjawiska artystyczne obejmowały kolejne kręgi społeczne. Kraty
klauzury wielokrotnie miały czysto symboliczne znaczenie; izolacja zakonnic i świata
zewnętrznego nigdy nie była doskonała. Na kształtowanie nowych form pobożności
oddziałał stały kontakt z liturgią, ale też lokalne uwarunkowania, w tym zasób dzieł
sztuki, do których się odwoływano. Jak autor wykazuje, proces ten nie dokonywał się
samorzutnie, lecz pod bacznym nadzorem duszpasterzy. Były wśród nich postacie
uwielbiane, przedstawiane jako wzory do naśladowania (Henryk Suzo), ale też tacy,
których formacja wewnętrzna znajdowała się w jaskrawej sprzeczności z duchowością
mniszek. Jednym z ważnych narzędzi w formowaniu „właściwej” niewieściej pobożno-
ści, a nawet zakresu doświadczeń mistycznych, była kierowana do sióstr literatura, w
późnym średniowieczu traktowana jako oręż reformy zakonnej i swym wydźwiękiem
zdecydowanie odbiegająca od tego, co tworzono w owym środowisku w XIII-XIV w.
O ile wcześniejsze źródła pełne były opisów mistycznych przeżyć, nieraz wyraźnie in-
spirowanych obecnością określonych dzieł sztuki, w literaturze późniejszej owe do-
znania są ukierunkowane raczej na związki z eucharystią. W takim duchu dokonywa-
no nawet przeróbek kronik klasztornych, by stawały się narzędziem krzewienia
zreformowanej duchowości. Język literatury religijnej, tworzonej przez niewiasty, wa-
ha się pomiędzy biegunami abstrakcji i budującej alegorii z jednej strony, a z drugiej
- gwałtownym i zmysłowym językiem doznania cielesnego, inspirowanym Pieśnią
nad Pieśniami. W osiągnięciu mistycznych przeżyć dopomagały siostrom uznane i
szeroko rozpowszechnione przedmioty kultu, w tym charakterystyczne niewielkie fi-
gurki i obrazki stające się częścią paraliturgicznych praktyk o charakterze indywidu-
alnym i zbiorowym. Praktyki te były traktowane - zwłaszcza we wcześniejszych stu-
leciach - jako środek równorzędny ze słowem pisanym. Ważne miejsce zajmowała
pobożność pasyjna, w tym wyobrażenie Weraikonu, symbolizujące również tajemnicę
Wcielenia.
Kulturę materialną klasztorów żeńskich i jej wpływ na duchowość porusza roz-
dział pierwszy. Omówione zostały prawne i fizyczne - architektoniczne - granice
klauzury. Za podręcznikowy przykład rozwiązania wnętrza kościoła zakonnego został
uznany kościół cysterek w Chełmnie. Niewiasty bywały fundatorkami domów zakon-