Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (12.2001)

266

PAWEŁ LESZKOWICZ

ży do interpretacji twórczości Helen Chadwick, zwłaszcza grupy jej dzieł
z kręgu ekspozycji „Effluvia”, dopełniając i syntetyzując wymienione ana-
lizy związane z libido, optyczną nieświadomością i obiektami częściowy-
mi08.
Aby przełamać probłematyczność i wieloznaczność pojęcia abject, moż-
na rozpocząć od jego etymologii. Abject to dosłownie odrzutek, łaciński
czasownik jacere, „rzucać, miotać”, z dodaniem przedrostka a- znaczy „od-
rzucać”. Semantyka obejmuje również takie słowa, jak pomiatać czymś,
pogardzać, upodlać. Kristeva odnawia piętnastowieczne francuskie słowo
abject, pochodzące od łacińskiego abiectus, czyli porzucony, pogardliwy,
nikczemny, wstrętny59. W złożoności podmiotu Kristeva określa właśnie
Sama Kristeva odwołuje się do postaci nerwicy fobicznej opisanej przez Freuda jako przy-
padek Małego Hansa i jego lęku przed końmi. W tym opisie relacja wobec zewnętrznego
obiektu łączącego się z lękiem okazuje się fundamentalna dla wewnętrznej konstytucji
podmiotu. Abject Kristevej zbliża się zatem do freudowskiej fobii, gdzie obiekt lęku jest
konglomeratem, który kondensuje wszelkie obawy, wskazuje zatem na kruchość podmiotu,
miejsca, w których się on rozpada. Co więcej, w przypadku fobii Małego Hansa, Freud za-
znaczył związane z uwolnieniem libido połączenie lęku i pragnienia, nienawiści i miłości do
obiektu, przypominające przyciągająco-odpychające działanie abjectu Kristevej. Patrz:
S. Freud, Analysis of a Phobia in a Five-Year-Old Boy, (w:) The Complete Psychological
Works of Sigmund Freud, Hogarth Press, London, vol. X, 1974; J. Kristeva, Powers of
Horror, op. cit., s. 34-36. Ponadto Kristeva czerpie z myśli Freuda, gdy określając abject,
analizuje, w jaki sposób konstytucja właściwego systemu i podmiotu opiera się na odrzuce-
niu materii i elementów uznanych za nieczyste. W studiach Totem i tabu (1912) i Kultura
jako źródło cierpienia (1930) Freud pisze, iż cywilizacja jest ufundowana na odrzuceniu
nieczystych kazirodczych związków i odłączeniu od brudnego somatycznego podłoża. (Por.
Z. Freud, Totem i tabu, Wydawnictwo KR, Warszawa, 1993; Z. Freud, Kultura jako
źródło cierpienia, Wydawnictwo KR, Warszawa 1992.) Nowym aspektem wprowadzonym
przez Kristevą jest przekonanie, iż to, co odrzucone, nigdy nie może zostać zupełnie wyma-
zane i usunięte, krąży bowiem na granicach i zagraża niestabilnej jedności podmiotu.
58 Powers of Horror Kristevej to tekst w pełni intertekstualny i polifoniczny, łączący
psychoanalizę, religioznawstwo, antropologię, literaturoznawstwo i nauki społeczne. Filo-
zofka rozważa abject na wielu przeplecionych poziomach; podobnie wielopoziomowa jest
szeroka recepcja tego pojęcia we współczesnej humanistyce i kulturze. Niemożliwym wyda-
je się wyczerpanie wszystkich poruszonych przez Kristevą i jej epigonów wymiarów abjec-
tu. Tak jak każdy podmiot ma swój abject, tak każda dziedzina reinterpretująca to pojęcie
ma swoją wersję abjectu, często oddalającą się od modelu Kristevej lub redukującą go.
W tym tekście w analizie sztuki Chadwick ograniczę się do wąskiego, psychoanalitycznego
rozumienia abjectu zaczerpniętego od samej Kristevej, a także odczytanego przez Eliza-
beth Grosz w książce Sexual Subuersions. Three French Feminists, 1989. Perspektywa na
związek między abjectem a wizualnością zainspirowana została przez pojawiające się na
ten temat teksty na łamach pisma „October”: R. Krauss, Antioision (Spring 1996), H. Fo-
ster, Obscene, Abject, Traumatic (Fali 1996), M. Nixon, Bad. Enough Mother (Winter
1995), M. Nixon, After Images (Winter 1998), The Politics ofthe Signifier II: A Conoersa-
tion on the Informe and the Abject (Winter 1994).
,J T. Kitliński, Teoria Julii Kristeuej wobec kiyzysu.podmiotowości, Praca doktorska,
Wydział Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1998, s. 59.