Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (12.2001)

356

T. J. CLARK

skrzydła. Był to czas pogromów. Podobno ponad 200 000 Żydów zostało
zabitych na Ukrainie między 1918 a 1921 rokiem, ponad 300 000 dzieci
osieroconych (przerażający kontekst dla dziecinnych historyjek El Lis-
sitzkiego) i ponad 700 000 Żydów pozbawionych dachu nad głową. Powyż-
sze liczby mogą być zaniżone. To była najgorsza rzeź Żydów od siedemna-
stego wieku48.
Zjawiska, które ostatecznie ochrzczone zostało mianem komunizmu
wojennego, nie da się zrozumieć w oderwaniu od tego czarnego tła. Był to
zespół środków stosowanych w czasie panowania zimna i śmierci. Był to
sposób na zachowanie szkieletu państwa. To było to, co marksiści robią w
kraju wpadającym z powrotem w feudalizm i w coś jeszcze gorszego. (Ma-
my fotografie wykonane w czasie głodu w Samarze w 1921 roku, które
pokazują wieśniaków-kanibali stojących w szeregu przy stosie odrąba-
nych członków ich ofiar49.) To była dyktatura proletariatu w narodzie,
gdzie proletariat zaniknął. Wszystko prawda, owszem - ale dla utopii bez
znaczenia.
W Podbitym mieście Wiktora Serge opisana jest świetna scena - mają-
ca rozgrywać się na początku 1920 r. - która skupia w sobie dylemat re-
żimu (oraz historyka). Przywódcy bolszewiccy zebrali się, by wysłuchać
raportów swoich urzędników na temat stanu państwa. „Co skłania cię, by
myśleć” - głos zadającego pytania, jak zwykle u Serge’a, występuje w mo-
wie pozornie zależnej (style indirect librę) - „że miasto może się utrzy-
mać, kiedy cała republika jest bliska rozpadu?”
Eksperci analizowali problem transportu, zaopatrzenia w żywność, problem woj-
ny, problem epidemii. Doszli do wniosku, że trzeba będzie cudu. To był ich sposób
powiedzenia Najwyższej Radzie Obrony: „Jesteście skończeni!” Wycofują się, bar-
dzo dostojnie, skrywająuswą prorocką śmiałość. Jeden wie, że w przeciągu nieca-
łych trzech miesięcy nastąpi zupełne zniszczenie linii kolejowej wskutek zużycia.
Inny, że duże miasta będą skazane na śmierć z głodu przed upływem tego czasu.
Trzeci, że program minimum dla produkcji uzbrojenia jest całkowicie niemożliwy
do zrealizowania. Czwarty zapowiada rozwój epidemii (...) Historii nie można siłą

wie, i gdzie indziej nie było (póki co) żadnej sprzeczności między pracą dla Komisariatu
Oświaty a angażowaniem się w odrodzenie żydowskie. Wręcz przeciwnie. Tymczasowo -
może do jesieni roku 1920 - bolszewicki aparat kulturalny wspierał różne przejawy żydow-
skiej emancypacji, niewątpliwie w jakiejś mierze z nadzieją, że Żydzi generalnie pójdą dro-
gą obraną przez El Lissitzkiego, od żydowskości do bolszewizmu.
48 Zob. Ch. Abramsky, The Biro-Bidzhan Project, 1927-1959, (w:) Kochan, The
Jews in Sowiet Russia, s. 64 i przyp. 2. Istnieje dużo innych wyliczeń, które zbiera Pipes,
Russia under the Bolshewik Regime, s. 112. Przedstawia on pełny, przerażający bilans po-
gromów, s. 104-112 i nawet on niewiele jest w stanie powiedzieć na usprawiedliwienie Bia-
łych.
49 Zob. Figes, Peasant Russia, Civil War, tabl. 12. Być może te zdjęcia są sfabrykowa-
ne. Figes wydaje się wierzyć w ich autentyczność.