DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Labuda, Adam S.: Instytut Historii Sztuki na Uniwersytecie Rzeszy w Poznaniu w latach 1941 - 1945
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28198#0269
INSTYTUT HISTORII SZTUKI NA UNIWERSYTECIE RZESZY W POZNANIU W LATACH 1941-1945
267
obronność owej architektury została przedstawiona jako cecha struktu-
ralna pejzażu artystycznego, mająca uzasadnienie w obecności i rzekomo
specyficznej sytuacji żywiołu niemieckiego: „Trudniejsza i bardziej nara-
żona na niebezpieczeństwo egzystencja Niemców na wschodnim pograni-
czu musiały wzmocnić ich wolę przetrwania i obrony”27. Zajmując się
sztuką prowincji na wschodzie nie zaniedbywano podkreślania wypływa-
jących stąd korzyści:
pograniczne obszary niemieckiej sztuki prezentują się w Kraju Warty pod niektó-
rymi względami nawet wyraźniej niż w Prusach Wschodnich i na Śląsku, ponie-
waż ten położony w środku, nieostro zarysowany, aczkolwiek wybrzuszający się
ku zachodowi aż do granic Brandenburgii obszar, który obejmuje część dawnej
Wielkopolski, został wprawdzie ponownie zalany przez niemczyznę, ale nigdy do-
tąd go dlań całkowicie nie pozyskano. Dlatego konflikt niemieckiej formotwórczej
siły ze słowiańskim otoczeniem zachował tu bezpośredni charakter, a wola prze-
trwania i rozwoju stale były podsycane28.
O tym, w jaki sposób problemy formułowane przez historię sztuki
wpasowywały się w narodowosocjałistyczny program dla terenów zaane-
ktowanych i okupowanych, świadczy projekt badawczy z zakresu geogra-
fii sztuki, którego realizację zapowiedział Instytut w 1944 roku. W jego
ramach miano zbadać z punktu widzenia geografii sztuki „niemiecki dom
mieszkalny i robotniczy z wczesnego XIX stulecia w Kraju Warty i na są-
siednich terenach wschodnich” i/lub (w szerszym zakresie) sztukę budow-
laną na tym samym terenie ze „szczególnym uwzględnieniem zależności
wynikających z historii osadnictwa i geografii”29. Ogłaszając ten projekt,
Kletzl wykazywał gotowość do współpracy z kierowanym przez geografa
i profesora Uniwersytetu Rzeszy Waltera Geislera Ośrodkiem Badań Re-
gionalnych Okręgu Rzeszy Kraj Warty {LandeskundlicheForschungsstel-
le des Reichsgaues Wartheland)30. Podkreślił przy tym, że wyniki jego badań
27 O. Kletzl, Warthelandisch wehrhafte Baukunst, (w:) H. Tintelnot (Hg.), Kunstge-
schichtliche Studien. Festschrift fur Dagobert Frey zwn 23.4. 1943, Breslau 1943, 158-178,
tu: 159.
2S Ibidem, 158.
29 Jak dotąd nie udało się odnaleźć żadnego obszernego opisu tego projektu. Kletzl
wspomina o nim w dwóch listach: do prof. Waltera Geislera z Landeskundliche For-
schungsstelle z 25 lipca 1944 r. oraz w liście do dyrektora dra Glenna w Tomaszowie Maz.
z 25 stycznia 1944 r. (oba listy w archiwum KI-RU Posen). Por. także analogiczny projekt
ludoznawczy wspomniany w przyp. 30.
30 Na temat placówki badawczej por. W. Geisler, Landeskundliche Forschung im Rei-
chsgau Wartheland, „Berichte zur deutschen Landeskunde”, 3, 1943, 266-274.
Placówkę badawczą założono w 1941 r. w celu rozwijania współpracy między uniwersy-
tetem i władzami okręgu. „Dzięki utworzeniu placówki badawczej powstała” - napisał
Geisler - „organizacja sięgająca świadomie poza granice uniwersytetu do wszystkich śro-
dowisk naukowych, szczególnie w Kraju Warty, które zajmują się aktywnie badaniami
267
obronność owej architektury została przedstawiona jako cecha struktu-
ralna pejzażu artystycznego, mająca uzasadnienie w obecności i rzekomo
specyficznej sytuacji żywiołu niemieckiego: „Trudniejsza i bardziej nara-
żona na niebezpieczeństwo egzystencja Niemców na wschodnim pograni-
czu musiały wzmocnić ich wolę przetrwania i obrony”27. Zajmując się
sztuką prowincji na wschodzie nie zaniedbywano podkreślania wypływa-
jących stąd korzyści:
pograniczne obszary niemieckiej sztuki prezentują się w Kraju Warty pod niektó-
rymi względami nawet wyraźniej niż w Prusach Wschodnich i na Śląsku, ponie-
waż ten położony w środku, nieostro zarysowany, aczkolwiek wybrzuszający się
ku zachodowi aż do granic Brandenburgii obszar, który obejmuje część dawnej
Wielkopolski, został wprawdzie ponownie zalany przez niemczyznę, ale nigdy do-
tąd go dlań całkowicie nie pozyskano. Dlatego konflikt niemieckiej formotwórczej
siły ze słowiańskim otoczeniem zachował tu bezpośredni charakter, a wola prze-
trwania i rozwoju stale były podsycane28.
O tym, w jaki sposób problemy formułowane przez historię sztuki
wpasowywały się w narodowosocjałistyczny program dla terenów zaane-
ktowanych i okupowanych, świadczy projekt badawczy z zakresu geogra-
fii sztuki, którego realizację zapowiedział Instytut w 1944 roku. W jego
ramach miano zbadać z punktu widzenia geografii sztuki „niemiecki dom
mieszkalny i robotniczy z wczesnego XIX stulecia w Kraju Warty i na są-
siednich terenach wschodnich” i/lub (w szerszym zakresie) sztukę budow-
laną na tym samym terenie ze „szczególnym uwzględnieniem zależności
wynikających z historii osadnictwa i geografii”29. Ogłaszając ten projekt,
Kletzl wykazywał gotowość do współpracy z kierowanym przez geografa
i profesora Uniwersytetu Rzeszy Waltera Geislera Ośrodkiem Badań Re-
gionalnych Okręgu Rzeszy Kraj Warty {LandeskundlicheForschungsstel-
le des Reichsgaues Wartheland)30. Podkreślił przy tym, że wyniki jego badań
27 O. Kletzl, Warthelandisch wehrhafte Baukunst, (w:) H. Tintelnot (Hg.), Kunstge-
schichtliche Studien. Festschrift fur Dagobert Frey zwn 23.4. 1943, Breslau 1943, 158-178,
tu: 159.
2S Ibidem, 158.
29 Jak dotąd nie udało się odnaleźć żadnego obszernego opisu tego projektu. Kletzl
wspomina o nim w dwóch listach: do prof. Waltera Geislera z Landeskundliche For-
schungsstelle z 25 lipca 1944 r. oraz w liście do dyrektora dra Glenna w Tomaszowie Maz.
z 25 stycznia 1944 r. (oba listy w archiwum KI-RU Posen). Por. także analogiczny projekt
ludoznawczy wspomniany w przyp. 30.
30 Na temat placówki badawczej por. W. Geisler, Landeskundliche Forschung im Rei-
chsgau Wartheland, „Berichte zur deutschen Landeskunde”, 3, 1943, 266-274.
Placówkę badawczą założono w 1941 r. w celu rozwijania współpracy między uniwersy-
tetem i władzami okręgu. „Dzięki utworzeniu placówki badawczej powstała” - napisał
Geisler - „organizacja sięgająca świadomie poza granice uniwersytetu do wszystkich śro-
dowisk naukowych, szczególnie w Kraju Warty, które zajmują się aktywnie badaniami