DOI Heft:
Omówienia i recenzje
DOI Artikel:Jarzewicz, Jarosław: O dwóch niewielkich książkach i jednej wielkiej teorii
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28198#0370
368
JAROSŁAW JARZEWICZ
miarem było jakby „oprawienie” starych części nowymi (podobnie, jak kazał oprawić
w złoto antyczną wazę porfirową), to w ostatniej - niezrealizowanej fazie przebudowy
transeptu i korpusu nawowego - podejście do materialnych reliktów uległo radykal-
nej zmianie. Korpus nawowy miał przez swoje pięcionawowe założenie ewokować
rzymskie bazyliki. To, co stare miało więc być zachowane nie na zasadzie kontynuacji
materialnej substancji, ale na zasadzie relikwii i cytatów41. O ile w pierwszych dwóch
fazach zamiarem było zharmonizowanie części nowych ze starymi, to w trzeciej - cho-
dziło o zharmonizowanie nowych części ze sobą. O ile w pierwszych fazach zamiarem
było zachowanie materii i formy ścian konsekrowanych przez Chrystusa części bu-
dowli, to w trzeciej - jedynie materii - poszczególnych kamieni. Intencje Sugera - aby
mogły się zmaterializować, musiały spotkać się z intencjami, kompetencjami,
wyobraźnią i talentem projektującego architekta i realizujących rzemieślników. Jeśli
np. zamiarem Sugera było wzniesienie lśniącego świetlistym blaskiem chóru będące-
go oprawą wyniesionych na cyborium relikwii na podobieństwo apostolskich bazylik
w Rzymie, to za pośrednictwem francuskiego architekta mógł z tego wyobrażenia po-
wstać pierwszy gotycki chór. „Aby móc zrozumieć nowość St. Denis, konieczne jest
myślenie w dwóch różnych porządkach, które nie są w pełni i koniecznie zbieżne: pro-
jekty architekta nie są w ogóle identyczne z kombinacją wyobrażeń, które mogą być
związane z toposem budowli Dagoberta”48. Programu i zamierzeń architekta nie mo-
żemy dociekać inaczej, jak przez analizę samej budowli, gdyż źródła pisane mówią
głosem Sugera.
Znaczenie rzeźby portalowej polega według Buchsela nie tyle na nowym stosunku
do natury, czy też ich nowej przestrzenności - ogólnie: nie na kwestiach stylistycz-
nych - lecz na nowej koncepcji ikonograficznej, którą określa jako „gramatykę porta-
li”49. Program portali wychodzi od zespołu pojęć, w którego centrum znajduje się se-
kwencja określeń odnoszących się do Chrystusa wymienianych w7 credo. Program
chrystologiczny nie jest tutaj zaprezentowany jako szereg scen historycznych, lecz
ukazany jest za pomocą syntetycznego obrazu Boga w tympanonie, który jest zara-
zem Sędzią, Ukrzyżowanym, Źródłem sakramentów, Powracającym i rex gloriae. Ar-
chiwolty uzupełniają obraz o Trójcę Św. i drzewo Jessego wskazujące na wcielenie50.
W konfrontacji z tą nową koncepcją programu ikonograficznego stylistyczne wartości
rzeźby St. Denis wydają się raczej średniej rangi. Analiza stylu nie doprowadziła do
precyzyjnego określenia genezy warsztatu - prawdopodobnie był on złożony z repre-
zentantów wielu środowisk rzeźby romańskiej51. Jednak wartość tego zespołu nie leży
w autonomicznych kwestiach formalnych. Nowa koncepcja programu ikonograficzne-
go, na którą rzeźbiarze mieli zapewne bardzo nikły wpływ, postawiła przed nimi sze-
reg nowych zadań wymagających nieznanych wcześniej rozwiązań. Dla tej „gramaty-
ki” należało stworzyć brakujące dotychczas „słownictwo” — dlatego też pojawiła się
nieznana wcześniej systematyka przedstawień, figury-kolumny, podziały tympanonu
47 Ibidem, s. 96.
48 Ibidem, s. 104.
49 Ibidem, s. 135n. Zastrzega przy tym, że pojęcie „gramatyka” odnosi się nie tyle do nowo-
czesnej lingwistyki, co do średniowiecznych reguł, według których połączone zostały poszczegól-
ne elementy programu.
50 Ibidem, s. 159.
51 Ibidem, s. 180.
JAROSŁAW JARZEWICZ
miarem było jakby „oprawienie” starych części nowymi (podobnie, jak kazał oprawić
w złoto antyczną wazę porfirową), to w ostatniej - niezrealizowanej fazie przebudowy
transeptu i korpusu nawowego - podejście do materialnych reliktów uległo radykal-
nej zmianie. Korpus nawowy miał przez swoje pięcionawowe założenie ewokować
rzymskie bazyliki. To, co stare miało więc być zachowane nie na zasadzie kontynuacji
materialnej substancji, ale na zasadzie relikwii i cytatów41. O ile w pierwszych dwóch
fazach zamiarem było zharmonizowanie części nowych ze starymi, to w trzeciej - cho-
dziło o zharmonizowanie nowych części ze sobą. O ile w pierwszych fazach zamiarem
było zachowanie materii i formy ścian konsekrowanych przez Chrystusa części bu-
dowli, to w trzeciej - jedynie materii - poszczególnych kamieni. Intencje Sugera - aby
mogły się zmaterializować, musiały spotkać się z intencjami, kompetencjami,
wyobraźnią i talentem projektującego architekta i realizujących rzemieślników. Jeśli
np. zamiarem Sugera było wzniesienie lśniącego świetlistym blaskiem chóru będące-
go oprawą wyniesionych na cyborium relikwii na podobieństwo apostolskich bazylik
w Rzymie, to za pośrednictwem francuskiego architekta mógł z tego wyobrażenia po-
wstać pierwszy gotycki chór. „Aby móc zrozumieć nowość St. Denis, konieczne jest
myślenie w dwóch różnych porządkach, które nie są w pełni i koniecznie zbieżne: pro-
jekty architekta nie są w ogóle identyczne z kombinacją wyobrażeń, które mogą być
związane z toposem budowli Dagoberta”48. Programu i zamierzeń architekta nie mo-
żemy dociekać inaczej, jak przez analizę samej budowli, gdyż źródła pisane mówią
głosem Sugera.
Znaczenie rzeźby portalowej polega według Buchsela nie tyle na nowym stosunku
do natury, czy też ich nowej przestrzenności - ogólnie: nie na kwestiach stylistycz-
nych - lecz na nowej koncepcji ikonograficznej, którą określa jako „gramatykę porta-
li”49. Program portali wychodzi od zespołu pojęć, w którego centrum znajduje się se-
kwencja określeń odnoszących się do Chrystusa wymienianych w7 credo. Program
chrystologiczny nie jest tutaj zaprezentowany jako szereg scen historycznych, lecz
ukazany jest za pomocą syntetycznego obrazu Boga w tympanonie, który jest zara-
zem Sędzią, Ukrzyżowanym, Źródłem sakramentów, Powracającym i rex gloriae. Ar-
chiwolty uzupełniają obraz o Trójcę Św. i drzewo Jessego wskazujące na wcielenie50.
W konfrontacji z tą nową koncepcją programu ikonograficznego stylistyczne wartości
rzeźby St. Denis wydają się raczej średniej rangi. Analiza stylu nie doprowadziła do
precyzyjnego określenia genezy warsztatu - prawdopodobnie był on złożony z repre-
zentantów wielu środowisk rzeźby romańskiej51. Jednak wartość tego zespołu nie leży
w autonomicznych kwestiach formalnych. Nowa koncepcja programu ikonograficzne-
go, na którą rzeźbiarze mieli zapewne bardzo nikły wpływ, postawiła przed nimi sze-
reg nowych zadań wymagających nieznanych wcześniej rozwiązań. Dla tej „gramaty-
ki” należało stworzyć brakujące dotychczas „słownictwo” — dlatego też pojawiła się
nieznana wcześniej systematyka przedstawień, figury-kolumny, podziały tympanonu
47 Ibidem, s. 96.
48 Ibidem, s. 104.
49 Ibidem, s. 135n. Zastrzega przy tym, że pojęcie „gramatyka” odnosi się nie tyle do nowo-
czesnej lingwistyki, co do średniowiecznych reguł, według których połączone zostały poszczegól-
ne elementy programu.
50 Ibidem, s. 159.
51 Ibidem, s. 180.