DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Piotrowski, Kazimierz: Antyunizm Leona Chwistka: o defensywnej fazie awangardy lat trzydziestych
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28199#0152
150
KAZIMIERZ PIOTROWSKI
poza zakresem ścisłego sensu i jasno określonych pojęć. Nie oznacza to,
że należy porzucić wszelkie dociekania teoretyczne. Powinny one opierać
się na wiedzy zdobywanej w ramach indywidualnej i eksperymentalnej
metody. Oznacza to, że wprawdzie nie możemy uzyskać jakiegoś inter-
subiektywnego doświadczenia sztuki, lecz możemy zebrać sumę wiedzy
o indywidualnych doświadczeniach.
W tym duchu pisał Chwistek już w 1916 roku:
W ścisłym tego słowa znaczeniu możemy mówić tylko o doświadczeniach wła-
snych i musimy zgodzić się na wszystkie konsekwencje tego stanowiska, bez
względu na ich pozorną nienaturalność. Jest to bardzo ważny punkt. Niedosta-
teczne uwzględnienie go prowadzi do różnych fałszywych teorii doświadczenia23.
Chwistek doświadczenie sztuki skłonny byłby redukować więc do
doświadczenia psychologicznego, czyli takiego doświadczenia, którego
treścią stają się indywidualne przeżycia. Zadaniem teoretyków jest bu-
dowanie indywidualnych systemów, czyli porządkowanie w obrębie wła-
snej psychologii osobistych, wolnych od cudzej sugestii sądów, ocen i po-
jęć o sztuce, których celem jest racjonalizacja twórczości artystycznej.
Celem tej racjonalizacji nie jest odkrywanie praw psychologicznych, lecz
zestawianie i typologizacja tych względnie trwałych systemów, uświa-
damianie sobie różnorodności kryteriów lub norm charakteryzujących
nasz indywidualny stosunek do dzieł. Wiedza ta jest potrzebna praktyce
artystycznej. W tym aspekcie teoria sztuki (podobnie jak estetyka) ma
charakter praktyczny, będąc podstawą artystycznej samoświadomości
i eksperymentów niezbędnych dla rozwoju sztuki. Wiedza, o której
wspomina Chwistek, ugruntowana jest w doświadczeniu psychologicz-
nym, te zaś tym różni się od doświadczenia przyrodniczego, że nigdy nie
powtarza się. Chwistek wiedział to już w 1916 roku, gdy przytaczał po-
gląd Bergsona, wedle którego doświadczenia psychologiczne są niepo-
wtarzalne, ponieważ ich treść, czyli przeżycia, różnią się od poprzednich
choćby wspomnieniami tego, co od tego czasu zaszło. Chwistek radykali-
zuje ten pogląd Bergsona, twierdząc, że każde doświadczenie, które może
być powtórzone, dopuszcza teoretyczną sprzeczność. Nie wyjaśnia jednak
bliżej tego przekonania. Wydaje się, że pojęcie powtórzenia doświadczeń
zakłada pewną stwierdzaną identyczność ich treści, zaprzeczając tym
samym idei powtórzenia, która również zakłada różnicę tych treści. Dla-
tego też wedle Chwistka zawsze trzeba liczyć się z błędem uogólnienia,
który od tej sprzeczności między identycznością i różnicą doświadczeń
abstrahuje. Jest to bardzo ważne dla Chwistka krytyki pojęcia istota
sztuki, która zgodnie z utartą opinią ma się powtarzać w każdym kon-
kretnym dziele.
23 L. Chwistek, Sens i rzeczywistość, op. cit., s. 39.
KAZIMIERZ PIOTROWSKI
poza zakresem ścisłego sensu i jasno określonych pojęć. Nie oznacza to,
że należy porzucić wszelkie dociekania teoretyczne. Powinny one opierać
się na wiedzy zdobywanej w ramach indywidualnej i eksperymentalnej
metody. Oznacza to, że wprawdzie nie możemy uzyskać jakiegoś inter-
subiektywnego doświadczenia sztuki, lecz możemy zebrać sumę wiedzy
o indywidualnych doświadczeniach.
W tym duchu pisał Chwistek już w 1916 roku:
W ścisłym tego słowa znaczeniu możemy mówić tylko o doświadczeniach wła-
snych i musimy zgodzić się na wszystkie konsekwencje tego stanowiska, bez
względu na ich pozorną nienaturalność. Jest to bardzo ważny punkt. Niedosta-
teczne uwzględnienie go prowadzi do różnych fałszywych teorii doświadczenia23.
Chwistek doświadczenie sztuki skłonny byłby redukować więc do
doświadczenia psychologicznego, czyli takiego doświadczenia, którego
treścią stają się indywidualne przeżycia. Zadaniem teoretyków jest bu-
dowanie indywidualnych systemów, czyli porządkowanie w obrębie wła-
snej psychologii osobistych, wolnych od cudzej sugestii sądów, ocen i po-
jęć o sztuce, których celem jest racjonalizacja twórczości artystycznej.
Celem tej racjonalizacji nie jest odkrywanie praw psychologicznych, lecz
zestawianie i typologizacja tych względnie trwałych systemów, uświa-
damianie sobie różnorodności kryteriów lub norm charakteryzujących
nasz indywidualny stosunek do dzieł. Wiedza ta jest potrzebna praktyce
artystycznej. W tym aspekcie teoria sztuki (podobnie jak estetyka) ma
charakter praktyczny, będąc podstawą artystycznej samoświadomości
i eksperymentów niezbędnych dla rozwoju sztuki. Wiedza, o której
wspomina Chwistek, ugruntowana jest w doświadczeniu psychologicz-
nym, te zaś tym różni się od doświadczenia przyrodniczego, że nigdy nie
powtarza się. Chwistek wiedział to już w 1916 roku, gdy przytaczał po-
gląd Bergsona, wedle którego doświadczenia psychologiczne są niepo-
wtarzalne, ponieważ ich treść, czyli przeżycia, różnią się od poprzednich
choćby wspomnieniami tego, co od tego czasu zaszło. Chwistek radykali-
zuje ten pogląd Bergsona, twierdząc, że każde doświadczenie, które może
być powtórzone, dopuszcza teoretyczną sprzeczność. Nie wyjaśnia jednak
bliżej tego przekonania. Wydaje się, że pojęcie powtórzenia doświadczeń
zakłada pewną stwierdzaną identyczność ich treści, zaprzeczając tym
samym idei powtórzenia, która również zakłada różnicę tych treści. Dla-
tego też wedle Chwistka zawsze trzeba liczyć się z błędem uogólnienia,
który od tej sprzeczności między identycznością i różnicą doświadczeń
abstrahuje. Jest to bardzo ważne dla Chwistka krytyki pojęcia istota
sztuki, która zgodnie z utartą opinią ma się powtarzać w każdym kon-
kretnym dziele.
23 L. Chwistek, Sens i rzeczywistość, op. cit., s. 39.