Instytut Historii Sztuki <Posen> [Hrsg.]: Artium Quaestiones (16.2005)

PIERWOWZÓR MASYWU WIEŻOWEGO FARY CHEŁMIŃSKIEJ

9

wadzącym handel głównie z miastami dolnoniemieckimi i flandryjskimi8.
Próbą podniesienia prestiżu miasta i przywrócenia mu atrybutów sto-
łeczności były podjęte z inicjatywy Krzyżaków w latach 80. XIV wieku
zabiegi zmierzające do założenia w mieście uniwersytetu. Starania te nie
przyniosły jednak trwałych efektów. Inicjatywę podjęto ponownie - rów-
nież nieskutecznie - w 1434 roku9. Ostatecznie Chełmno nigdy nie osiąg-
nęło statusu bliskiego czterem największym miastom państwa zakonne-
go, których szczyt rozwoju ekonomicznego i politycznego przypadł na
wiek XV. Wówczas miasto coraz bardziej traciło na znaczeniu i choć
nadal pozostawało stosunkowo dużym ośrodkiem, nigdy już nie dane mu
było osiągnąć pozycji zbliżonej do tej z przełomu XIII i XIV wieku, czyli
z okresu budowy kościoła parafialnego. Dlatego też oddziaływanie archi-
tektury kościoła mariackiego ogranicza się niemal wyłącznie do budowli
powstałych w pierwszej połowie XIV wieku10.

2. HISTORIA BUDOWY KOŚCIOŁA NMP
Niewątpliwie największe zasługi w badaniach nad architekturą ko-
ścioła NMP położyła Teresa Mroczko. Owocem jej pracy są liczne, a co
najważniejsze, nadal aktualne publikacje sumujące stan wiedzy o ko-
ściele chełmińskim* 11. Zdaniem badaczki budowę kościoła rozpoczęto naj-
pewniej około 1280 roku od wznoszenia prostokątnego, trójprzęsłowego
prezbiterium, któremu przy zachodnim przęśle towarzyszyć miały dwie
kwadratowe w planie wieże. Budowę chóru ukończono jeszcze w XIII
stuleciu, sklepienie założono około 1300 roku. Zrealizowano jednak tylko
północną wieżę przyprezbiterialną. Następnie na początku XIV wieku
podjęto budowę korpusu wznosząc najpierw mury nawy północnej, a tak-
że dolną część masywu wieżowego. Ostatecznie, po zmianie pierwotnej
koncepcji i nieznacznym podwyższeniu murów nawy północnej, wznie-
siono we wnętrzu filary i ścianę nawy południowej. Korpus był najpew-
8 Z. H. Nowak, Dzieje Chełmna do końca...., s. 72 nn. - wiadomo na przykład, że
w 1345 torunianin Tileman Papę kupił od czterech kupców z Chełmna sukno z okrętu,
który rozbił się w pobliżu wyspy Zelandii.
9 Z. H. Nowak, Dzieje tzw. Akademii Chełmińskiej, (w:) Dzieje Chełmna. Zarys...,
s. 131 nn.
10 Obok kopiowanej koncepcji masywu o dwóch wieżach kilkakrotnie naśladowano
także - choć z pewnymi zmianami - system artykulacji elewacji wież. inspiracje masy-
wem chełmińskim wykazują podziały wież kościołów parafialnych w Wabczu, Chełmży
oraz Św. Jakuba na Nowym Mieście w Toruniu.
11 Katalog zabytków... (opracowanie autorskie T. Mroczko), s. 7 nn.; T. Mroczko, Ar-
chitektura..., s. 47-74; T. Mroczko, Sztuka Chełmna do końca XVIII wieku, (w:) Dzieje
Chełmna. Zarys..., s. 150 nn.; AGP Kat., s. 41 n. (nota autorstwa T. Mroczko).