DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Soćko, Adam: Pierwowzór masywu wieżowego fary chełmińskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28197#0025
PIERWOWZÓR MASYWU WIEŻOWEGO FARY CHEŁMIŃSKIEJ
23
Problemy z właściwym odczytaniem architektury masywu wieżowe-
go fary NMP brały się stąd, że pierwowzoru tej jednej z najstarszych
elewacji dwuwieżowych w architekturze niżu nadbałtyckiego szukano,
przyjmując nietrafne założenia. Analogii upatrywano więc albo w stosun-
kowo wąskim kręgu architektury ceglanej, albo wśród fasad wieżowych
wczesnego gotyku, albo wreszcie wśród budowli związanych z Zakonem.
Tymczasem uwadze badaczy umykały budowle romańskie. W kontekście
Chełmna warto przywołać późnoromańską fasadę kościoła parafialnego
w Inowrocławiu. Nie dość, że stanowi ona najstarszy w rejonie Chełmna
przykład ceglanej elewacji dwuwieżowej, to jeszcze wprowadzono tu czte-
rodzielny system dekoracji elewacji zastosowany także w wieży fary
NMP. Zdwojone otwory środkowych działów ujmują po bokach tynkowa-
ne blendy, a całość wieńczy nieco spłaszczony fryz arkadowy (il. 2)25.
Wprawdzie ani ranga miasta, ani skala kościoła nie wytrzymują porów-
nania z budowlą chełmińską, jednak to właśnie romańskie i wczesnogo-
tyckie świątynie okolicznych stolic książęcych i diecezjalnych - Płocka,
Włocławka, Brześcia Kujawskiego, Sieradza czy Łęczycy określały po-
ziom lokalnych możliwości architektonicznych, który fara chełmińska,
jako reprezentacyjny kościół nowo kreowanego państwa krzyżackiego,
musiała przewyższać ze względów propagandowych. Nigdy nie dowiemy
się, czy inwestorzy krzyżaccy brali pod uwagę masywne, czworoboczne
wieże inowrocławskie jako punkt wyjścia dla rozważań nad adekwatną
formą fasady przyszłej świątyni chełmińskiej. Tym niemniej porównanie
obu masywów pokazuje, jak bardzo prestiżowa architektura państwa
zakonnego dystansowała się od osiągnięć budowniczych sąsiednich ziem
polskich.
Bezpośrednim pierwowzorem fasady chełmińskiej jest również póź-
noromański, jednak nieporównanie większy od inowrocławskiego, ka-
mienny masyw kolegiaty Św. Wiktora w nadreńskim Xanten (il. 5). Bu-
dowa dwuwieżowej fasady kościoła stanowiła ostatni etap realizacji
romańskiej świątyni, której korpus konsekrował w 1165 roku arcybiskup
Kolonii Rainald von Dassel. Trzy dolne kondygnacje wzniesiono z inicja-
tywy magistra scholarum Bertoldusa od około 1180/1190 lub nawet
około 1200 do 1213 roku, kiedy to poświęcono ołtarz mariacki usytuowa-
ny na granicy masywu zachodniego i nawy głównej kościoła. Wieżę połu-
dniową nadbudowano następnie o trzy, a północną o dwie kondygnacje
do około 1220/1230. Wysokość wież zrównano dopiero po blisko trzech
stuleciach, nadbudowując przed 1519 rokiem górną kondygnację wieży
25 Elewacja w znacznej części została odbudowana w początku lat 50. XX wieku jed-
nak jej podziały zostały wiernie odtworzone - Z. Świechowski, Sztuka romańska w Polsce,
Warszawa 1990, s. 170 n.
23
Problemy z właściwym odczytaniem architektury masywu wieżowe-
go fary NMP brały się stąd, że pierwowzoru tej jednej z najstarszych
elewacji dwuwieżowych w architekturze niżu nadbałtyckiego szukano,
przyjmując nietrafne założenia. Analogii upatrywano więc albo w stosun-
kowo wąskim kręgu architektury ceglanej, albo wśród fasad wieżowych
wczesnego gotyku, albo wreszcie wśród budowli związanych z Zakonem.
Tymczasem uwadze badaczy umykały budowle romańskie. W kontekście
Chełmna warto przywołać późnoromańską fasadę kościoła parafialnego
w Inowrocławiu. Nie dość, że stanowi ona najstarszy w rejonie Chełmna
przykład ceglanej elewacji dwuwieżowej, to jeszcze wprowadzono tu czte-
rodzielny system dekoracji elewacji zastosowany także w wieży fary
NMP. Zdwojone otwory środkowych działów ujmują po bokach tynkowa-
ne blendy, a całość wieńczy nieco spłaszczony fryz arkadowy (il. 2)25.
Wprawdzie ani ranga miasta, ani skala kościoła nie wytrzymują porów-
nania z budowlą chełmińską, jednak to właśnie romańskie i wczesnogo-
tyckie świątynie okolicznych stolic książęcych i diecezjalnych - Płocka,
Włocławka, Brześcia Kujawskiego, Sieradza czy Łęczycy określały po-
ziom lokalnych możliwości architektonicznych, który fara chełmińska,
jako reprezentacyjny kościół nowo kreowanego państwa krzyżackiego,
musiała przewyższać ze względów propagandowych. Nigdy nie dowiemy
się, czy inwestorzy krzyżaccy brali pod uwagę masywne, czworoboczne
wieże inowrocławskie jako punkt wyjścia dla rozważań nad adekwatną
formą fasady przyszłej świątyni chełmińskiej. Tym niemniej porównanie
obu masywów pokazuje, jak bardzo prestiżowa architektura państwa
zakonnego dystansowała się od osiągnięć budowniczych sąsiednich ziem
polskich.
Bezpośrednim pierwowzorem fasady chełmińskiej jest również póź-
noromański, jednak nieporównanie większy od inowrocławskiego, ka-
mienny masyw kolegiaty Św. Wiktora w nadreńskim Xanten (il. 5). Bu-
dowa dwuwieżowej fasady kościoła stanowiła ostatni etap realizacji
romańskiej świątyni, której korpus konsekrował w 1165 roku arcybiskup
Kolonii Rainald von Dassel. Trzy dolne kondygnacje wzniesiono z inicja-
tywy magistra scholarum Bertoldusa od około 1180/1190 lub nawet
około 1200 do 1213 roku, kiedy to poświęcono ołtarz mariacki usytuowa-
ny na granicy masywu zachodniego i nawy głównej kościoła. Wieżę połu-
dniową nadbudowano następnie o trzy, a północną o dwie kondygnacje
do około 1220/1230. Wysokość wież zrównano dopiero po blisko trzech
stuleciach, nadbudowując przed 1519 rokiem górną kondygnację wieży
25 Elewacja w znacznej części została odbudowana w początku lat 50. XX wieku jed-
nak jej podziały zostały wiernie odtworzone - Z. Świechowski, Sztuka romańska w Polsce,
Warszawa 1990, s. 170 n.