DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Czekalski, Stanisław: Intertektstualność i malarstwo
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.28197#0056
54
STANISŁAW CZEKALSKI
w wyobrażeniu integralnego, samoświadomego podmiotu autora tego,
czego jemu samemu w istocie brakuje, i z tym wyobrażeniem narcy-
stycznie się identyfikując, nie dostrzega nieusuwalnej przeszkody języka,
która stanowi o iluzoryczności tego wyobrażenia. Jego „narcystyczne ego
odpowiedzialne za integrację obrazu z samym sobą zapoznaje prawdziwy
podmiot [Innego - przyp. S. C.], którego nie dopuszcza do głosu w obawie
przed niemiłą dla siebie prawdą o niemożliwości (po)rozumienia”44.
Lacanowską, psychoanalityczną teorię relacji między wypowiadają-
cym się podmiotem a językiem Julia Kristeva zaadaptowała dla potrzeb
analizy utworów poetyckich, łącząc ją z jednej strony z teorią dialogowo-
ści literatury Michaiła Bachtina, z drugiej zaś z ideologią marksizmu.
Efektem tej fuzji była semanaliza, w ramach której ukształtowała się
koncepcja intertekstualności. Z inspiracji marksizmem Kristeva chciała
przesunąć perspektywę widzenia dzieła literackiego tak, by ukazało się
ono nie w postaci gotowego produktu i towaru, należącego do autora jako
właściciela jego sensu i stanowiącego przedmiot komunikacyjnej wymia-
ny między nim a adresatem (takie pojmowanie literatury wyznaczał,
zdaniem badaczki, system kapitalistyczny), lecz w stadium produkcji
sensu, „pracy piśmienniczej”, i w powiązaniu z całością struktury spo-
łecznej45. Ujęcie tekstu w kategoriach produkcji i produktywności prze-
ciwstawiało się zarazem reprodukcyjnemu (i „narcystycznemu”) modelo-
wi komunikacji literackiej, zgodnie z którym dzieło skończone, ustalone
w swym sensie, odbijające zamysł autora-właścicielą, reprodukowało
swoją pierwotną semantyczną wartość w procesie interpretacji niczym
w lustrzanym odbiciu. Z kolei kojarząc Lacana z Bachtinem, Kristeva
powiązała Lacanowską konstatację, iż podmiot mówi zawsze coś innego
niż chce i nie może znaleźć signifiant, które byłoby Jego własne”46 -
z Bachtinowską koncepcją „cudzego słowa”.
Wyprowadzony z teorii Bachtina schemat komunikacji literackiej,
przecinający poziomą oś dialogu między podmiotem a adresatem słów
tekstu pionową osią odniesienia tych słów do korpusu literatury, nało-
żyła Kristeva na diagram Lacana obrazujący konstytucję podmiotu
w porządku symbolicznym. W diagramie tym Albertiańskiemu trójkąto-
wi perspektywy, który zakładał podporządkowanie pola widzenia auto-
nomicznemu podmiotowi, obecnemu poza nim i wyznaczającemu je swym
spojrzeniem z zewnątrz (Kartezjańskie cogito, transcendentalne ego),
przeciwstawiony został trójkąt przeciwbieżny, pochwytujący podmiot
w pole widzenia i sytuujący go po stronie widzianego, przedmiotu oglądu.
44 M.P. Markowski, Z powrotem..., op. cit., s. 385.
45 J. Kristeva, Problemy strukturowania tekstu, przeł. W. Krzemień, „Pamiętnik Lite-
racki” LXIII, 1972, z. 4.
46 Zob. S. Żiżek, op. cit., s. 207-208.
STANISŁAW CZEKALSKI
w wyobrażeniu integralnego, samoświadomego podmiotu autora tego,
czego jemu samemu w istocie brakuje, i z tym wyobrażeniem narcy-
stycznie się identyfikując, nie dostrzega nieusuwalnej przeszkody języka,
która stanowi o iluzoryczności tego wyobrażenia. Jego „narcystyczne ego
odpowiedzialne za integrację obrazu z samym sobą zapoznaje prawdziwy
podmiot [Innego - przyp. S. C.], którego nie dopuszcza do głosu w obawie
przed niemiłą dla siebie prawdą o niemożliwości (po)rozumienia”44.
Lacanowską, psychoanalityczną teorię relacji między wypowiadają-
cym się podmiotem a językiem Julia Kristeva zaadaptowała dla potrzeb
analizy utworów poetyckich, łącząc ją z jednej strony z teorią dialogowo-
ści literatury Michaiła Bachtina, z drugiej zaś z ideologią marksizmu.
Efektem tej fuzji była semanaliza, w ramach której ukształtowała się
koncepcja intertekstualności. Z inspiracji marksizmem Kristeva chciała
przesunąć perspektywę widzenia dzieła literackiego tak, by ukazało się
ono nie w postaci gotowego produktu i towaru, należącego do autora jako
właściciela jego sensu i stanowiącego przedmiot komunikacyjnej wymia-
ny między nim a adresatem (takie pojmowanie literatury wyznaczał,
zdaniem badaczki, system kapitalistyczny), lecz w stadium produkcji
sensu, „pracy piśmienniczej”, i w powiązaniu z całością struktury spo-
łecznej45. Ujęcie tekstu w kategoriach produkcji i produktywności prze-
ciwstawiało się zarazem reprodukcyjnemu (i „narcystycznemu”) modelo-
wi komunikacji literackiej, zgodnie z którym dzieło skończone, ustalone
w swym sensie, odbijające zamysł autora-właścicielą, reprodukowało
swoją pierwotną semantyczną wartość w procesie interpretacji niczym
w lustrzanym odbiciu. Z kolei kojarząc Lacana z Bachtinem, Kristeva
powiązała Lacanowską konstatację, iż podmiot mówi zawsze coś innego
niż chce i nie może znaleźć signifiant, które byłoby Jego własne”46 -
z Bachtinowską koncepcją „cudzego słowa”.
Wyprowadzony z teorii Bachtina schemat komunikacji literackiej,
przecinający poziomą oś dialogu między podmiotem a adresatem słów
tekstu pionową osią odniesienia tych słów do korpusu literatury, nało-
żyła Kristeva na diagram Lacana obrazujący konstytucję podmiotu
w porządku symbolicznym. W diagramie tym Albertiańskiemu trójkąto-
wi perspektywy, który zakładał podporządkowanie pola widzenia auto-
nomicznemu podmiotowi, obecnemu poza nim i wyznaczającemu je swym
spojrzeniem z zewnątrz (Kartezjańskie cogito, transcendentalne ego),
przeciwstawiony został trójkąt przeciwbieżny, pochwytujący podmiot
w pole widzenia i sytuujący go po stronie widzianego, przedmiotu oglądu.
44 M.P. Markowski, Z powrotem..., op. cit., s. 385.
45 J. Kristeva, Problemy strukturowania tekstu, przeł. W. Krzemień, „Pamiętnik Lite-
racki” LXIII, 1972, z. 4.
46 Zob. S. Żiżek, op. cit., s. 207-208.