DOI Heft:
Rozprawy
DOI Artikel:Ratajczak, Tomasz: Podróże władcy i architektura: przebudowa królewskich rezydencji za panowania Zygmunta Starego
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.28196#0008
6
TOMASZ RATAJCZAK
leciu nastąpił w Europie istotny przełom w kształtowaniu architektury
rezydencjonalnej, wyrażający się w coraz silniejszej dominacji funkcji
mieszkalnej i reprezentacyjnej nad obronną i gospodarczą. Ranga rezy-
dencji była tym większa, im dalsze od równowagi były proporcje pomię-
dzy tymi funkcjami* * 3. Taki kierunek rozwoju architektury rezydencjo-
nalnej był konsekwencją przemian systemów sprawowania władzy,
struktur społecznych i warunków życia. Może on stanowić zarazem ich
dobre odzwierciedlenie. Przemiany te, w odniesieniu do dworu królew-
skiego, można zaobserwować we współzależności ewolucji ceremoniału
dworskiego, którego istotą była prezentacja i reprezentacja władcy, oraz
architektury rezydencjonalnej, której rozwój również staje się w takim
świetle bardziej zrozumiały4. Ceremonialne wymogi dworu lepiej wyja-
śniają pojawianie się nowych i zanik starych przestrzeni pałacowych niż
analiza przemian stylów architektonicznych5. Stabilizacja dworu monar-
szego w naturalny sposób sprzyjała rozbudowie ceremoniału w obrębie
rezydencji, a co za tym idzie - przemianom architektury pałacowej, sta-
nowiącej przestrzeń ceremonialną par excellance.
W polsko-litewskim państwie Jagiellonów pierwotnie dominowały
tendencje odmienne od obserwowanych na zachodzie Europy. Dzieje pa-
nowania Władysława Jagiełły to historia podróży, sprawowania władzy
głównie w stolicach powiatów6. Dopiero w 2. połowie XV wieku, wraz
z okrzepnięciem szlacheckiego samorządu, dokonała się wyraźna zmiana
techniki sprawowania władzy, a w konsekwencji charakteru i tras kró-
lewskich podróży7. Nie bez wpływu na to była również forma związków
z Litwą: unia personalna za Kazimierza Jagiellończyka i Aleksandra
sprzyjała częstym podróżom na Litwę, natomiast unia dynastyczna za
panowania w Koronie Jana Olbrachta - nie8. Panowanie Kazimierza
święcone zagadnieniom kultury dworskiej i rezydencji. W moim artykule przyjmuję zna-
czenie pojęcia rezydencja wywodzące się z łacińskiego słowa residere - ‘przebywać, za-
mieszkiwać’. Por. B. Studt, Residenzen, (w:) Lexikon des Mittelalters, Bd. VII, Munchen
1995, col. 755-757.
3 Nie było to oczywiście regułą, por.: T. Jakimowicz, Rezydencja w Polsce w wieku XVI.
Stan i potrzeby badań, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 24 (1979), z. 4, s. 311-337.
4 T. J. Żuchowski, Pałac papieski..., s. 46.
5 A. Rottermund, Kształtowanie się apartamentu w nowożytnej architekturze polskiej,
„Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach” 21/2003, s. 13.
6 M. Wrede, op. cit., s. 594; A. Gąsiorowski, Itinerarium króla Władysława Jagiełły
1386-1434, Warszawa 1972, passim.
7 Istotne znaczenie miały również zmiany w strukturze administracyjnej państwa,
wynikające z inkorporacji części terytorium Prus, po zwycięskiej, trwającej trzynaście lat,
wojnie z Zakonem Krzyżackim.
8 M. Wrede, op. cit., s. 594; K. Bączkowski, Dzieje Polski późnośredniowiecznej (1370-
1506), Kraków 1999, s. 277-305.
TOMASZ RATAJCZAK
leciu nastąpił w Europie istotny przełom w kształtowaniu architektury
rezydencjonalnej, wyrażający się w coraz silniejszej dominacji funkcji
mieszkalnej i reprezentacyjnej nad obronną i gospodarczą. Ranga rezy-
dencji była tym większa, im dalsze od równowagi były proporcje pomię-
dzy tymi funkcjami* * 3. Taki kierunek rozwoju architektury rezydencjo-
nalnej był konsekwencją przemian systemów sprawowania władzy,
struktur społecznych i warunków życia. Może on stanowić zarazem ich
dobre odzwierciedlenie. Przemiany te, w odniesieniu do dworu królew-
skiego, można zaobserwować we współzależności ewolucji ceremoniału
dworskiego, którego istotą była prezentacja i reprezentacja władcy, oraz
architektury rezydencjonalnej, której rozwój również staje się w takim
świetle bardziej zrozumiały4. Ceremonialne wymogi dworu lepiej wyja-
śniają pojawianie się nowych i zanik starych przestrzeni pałacowych niż
analiza przemian stylów architektonicznych5. Stabilizacja dworu monar-
szego w naturalny sposób sprzyjała rozbudowie ceremoniału w obrębie
rezydencji, a co za tym idzie - przemianom architektury pałacowej, sta-
nowiącej przestrzeń ceremonialną par excellance.
W polsko-litewskim państwie Jagiellonów pierwotnie dominowały
tendencje odmienne od obserwowanych na zachodzie Europy. Dzieje pa-
nowania Władysława Jagiełły to historia podróży, sprawowania władzy
głównie w stolicach powiatów6. Dopiero w 2. połowie XV wieku, wraz
z okrzepnięciem szlacheckiego samorządu, dokonała się wyraźna zmiana
techniki sprawowania władzy, a w konsekwencji charakteru i tras kró-
lewskich podróży7. Nie bez wpływu na to była również forma związków
z Litwą: unia personalna za Kazimierza Jagiellończyka i Aleksandra
sprzyjała częstym podróżom na Litwę, natomiast unia dynastyczna za
panowania w Koronie Jana Olbrachta - nie8. Panowanie Kazimierza
święcone zagadnieniom kultury dworskiej i rezydencji. W moim artykule przyjmuję zna-
czenie pojęcia rezydencja wywodzące się z łacińskiego słowa residere - ‘przebywać, za-
mieszkiwać’. Por. B. Studt, Residenzen, (w:) Lexikon des Mittelalters, Bd. VII, Munchen
1995, col. 755-757.
3 Nie było to oczywiście regułą, por.: T. Jakimowicz, Rezydencja w Polsce w wieku XVI.
Stan i potrzeby badań, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 24 (1979), z. 4, s. 311-337.
4 T. J. Żuchowski, Pałac papieski..., s. 46.
5 A. Rottermund, Kształtowanie się apartamentu w nowożytnej architekturze polskiej,
„Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach” 21/2003, s. 13.
6 M. Wrede, op. cit., s. 594; A. Gąsiorowski, Itinerarium króla Władysława Jagiełły
1386-1434, Warszawa 1972, passim.
7 Istotne znaczenie miały również zmiany w strukturze administracyjnej państwa,
wynikające z inkorporacji części terytorium Prus, po zwycięskiej, trwającej trzynaście lat,
wojnie z Zakonem Krzyżackim.
8 M. Wrede, op. cit., s. 594; K. Bączkowski, Dzieje Polski późnośredniowiecznej (1370-
1506), Kraków 1999, s. 277-305.