DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Rozprawy
DOI Artikel:Kotula, Franciszek: Głowów: renesansowe miasteczko
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.38029#0013
FRANCISZEK KOTULA
GŁOWÓW
RENESANSOWE MIASTECZKO
Na północ od Rzeszowa, o 12 km na drodze bieg-
nącej ongiś po przez Przełęcz Dukielską z Węgier do
Sandomierza i dalej na północ — leży miasteczko Gło-
gów, dawniejszy „Głowów“. W XVIII w. słynął w Pol-
sce z wyrobu krwawnikowych guzów do kontuszów1.
Powstał dopiero pod koniec XVI w., kiedy to w Polsce
triumfuje Odrodzenie. Do jego organizacji odnoszą się
aż trzy dokumenty, które poniżej po kolei przedstawię
i rozważę, przede wszystkim pod względem samego
usytuowania osiedla, rozplanowania i układu, teryto-
rialnego rozwoju, mniej zaś pod względem wewnętrz-
nej organizacji i rozwoju społecznego. Zwrócę również
nieco uwagi na stronę prawną lokacji.
Pierwszy i najstarszy dokument pochodzi z roku
1570 — oto z niego wyjątki2:
„..My tedy Krzysztof Głowa dziedzic imienia
Przybyszewskiego nowosielskiego i lipskiego etc.
sekretarz Króla Imci, jawnie czynimy niniejszym
listem naszym... iżeśmy założyli na surowym ko-
rzeniu, na gruncie dziedzicznym państwa naszego
nad rzeką Slachciną miasto, któremu od imienia
naszego przezwisko dawamy Głowów, w którego
miasta rynku odmierzyliśmy placów czterdzieści
na budowanie domów każdego o dwu wierzchach,
to jest po dziesieci domów o dwu wierzchach na
każdej pierzei ...ktemu wymierzyliśmy, ulic czte-
ry, a w każdej ulicy po dwudziestu placów ku bu-
dowaniu domów także o dwu wierzchach, wymie-
rzyliśmy też cztery przecznice, na każdej po dwu-
dziestu placów ku budowaniu domów także o dwu
wierzchach; ...w którym mieście ratusz w pośrodku
rynku tym to mieszczanom miasta naszego Głowo-
wa dopuszczamy zbudować, ...a popłatki wszystkie
z niego mają brać sami na poprawę miasta do
wyjścia woli: ...Na kościół i na plebanię place
osobne odmierzone, na łaźnią, na browary, na sło-
downie są też nad wodą wymierzone, i na szpital,
i na dwór dla przyjazdu pańskiego. ...Grobląśmy
1 Kitowicz J., Opis obyczajów za panowania Au-
gusta III, wyd. II, Wrocław 1951 (Bibl. Naród, nr 88),
s. 314; Kołaczkowski J., Wiadomości tyczące się prze-
mysłu, Kraków 1888, s. 509. — Artykuł niniejszy napi-
sałem zachęcony do tego przez prof, dra Stanisława
Herbsta, przy czym korzystałem z jego rad, za co na
tym miejscu składam mu serdeczne podziękowanie.
Pamięci Ojca mego poświęcam
też wysypali na rzece naszey Rogoźnicy dla sta-
wu na którym ma bydź młyn miejski ...któremu
dajemy prawo niemieckie alias magdeburskie któ-
rym się sądzić mają, tak czasu woli jako też y po
wyjściu woli... w którym mieście maja być jatki
rzemieślnicze to jest rzeźnicze, piekarskie, szew-
skie i insze. ...Działo się to w Przybyszowie roku
1570, ... Przy bytności urodzonych szlachetnych
panów, Piotra i Stanisława Głowów synowców
naszych, Walentego, Krzysztofa, Wojciecha i Se-
bastiana Bnichowskich ... siestrzeńców naszych,
Kalikstego Żółtowskiego wójta naszego w Gumni-
skach, Jana Konczyńskjego, Szymona Gębskiego
wójtów naszych przybyszowskich ... Stanisława
Strońskiego wójta naszego w Rudny i przy byt-
ności innych wielu ludzi szlachciców podciwych
1 wiary godnych...".
Zestawiając powyższy dokument z średniowiecz-
nymi przywilejami lokacyjnymi, stwierdzić wypada
zasadniczą różnicę; nie ma już zasadźcy — przedsię-
biorcy, który następnie bywał dziedzicznym wójtem,
zasadźcą jest właściciel miasteczka. Wprawdzie nie
będzie nim bezpośrednio, lecz pośrednio przez
mianowanych przez siebie rajców, jak to stwierdza do-
kument. Pewien postęp przejawia się w tym, że bur-
mistrzowie nie są dziedziczni, zmieniają się, obywa-
tele mają prawo wyborcze.
Jak stwierdza dokument, Głowów miał być zało-
żony „na surowym korzeniu", czyli najpierw należało
wykarczować las. I znów, nie robią tego osadnicy, jak
w średniowieczu, przestrzeń pod miasteczko przygo-
towuje sam właściciel; już na wykarczowanym tere-
nie zostają wymierzone: rynek, ulice, place pod domy
mieszczańskie i place specjalne, urządza się nawet
staw pod młyn.
Patrząc na dzisiejsze rozplanowanie miasteczka,
wszystko przemawia za tym, że w zasadniczym pla-
2 Archiwum Muzeum w Rzeszowie, dok. nr 18,
kopia pap. z w. XVIII; Krzysztof Głowa h. Jelita pełni
lokalne funkcje publiczne ziemi przemyskiej, od roku
1545 posłuje na sejmy (1553, 1563/4, 1569), czynny za
bezkrólewia 1572, poczem kasztelan połaniecki, ostat-
nio wzmiankowany 1581, nie żył 1583.
3
GŁOWÓW
RENESANSOWE MIASTECZKO
Na północ od Rzeszowa, o 12 km na drodze bieg-
nącej ongiś po przez Przełęcz Dukielską z Węgier do
Sandomierza i dalej na północ — leży miasteczko Gło-
gów, dawniejszy „Głowów“. W XVIII w. słynął w Pol-
sce z wyrobu krwawnikowych guzów do kontuszów1.
Powstał dopiero pod koniec XVI w., kiedy to w Polsce
triumfuje Odrodzenie. Do jego organizacji odnoszą się
aż trzy dokumenty, które poniżej po kolei przedstawię
i rozważę, przede wszystkim pod względem samego
usytuowania osiedla, rozplanowania i układu, teryto-
rialnego rozwoju, mniej zaś pod względem wewnętrz-
nej organizacji i rozwoju społecznego. Zwrócę również
nieco uwagi na stronę prawną lokacji.
Pierwszy i najstarszy dokument pochodzi z roku
1570 — oto z niego wyjątki2:
„..My tedy Krzysztof Głowa dziedzic imienia
Przybyszewskiego nowosielskiego i lipskiego etc.
sekretarz Króla Imci, jawnie czynimy niniejszym
listem naszym... iżeśmy założyli na surowym ko-
rzeniu, na gruncie dziedzicznym państwa naszego
nad rzeką Slachciną miasto, któremu od imienia
naszego przezwisko dawamy Głowów, w którego
miasta rynku odmierzyliśmy placów czterdzieści
na budowanie domów każdego o dwu wierzchach,
to jest po dziesieci domów o dwu wierzchach na
każdej pierzei ...ktemu wymierzyliśmy, ulic czte-
ry, a w każdej ulicy po dwudziestu placów ku bu-
dowaniu domów także o dwu wierzchach, wymie-
rzyliśmy też cztery przecznice, na każdej po dwu-
dziestu placów ku budowaniu domów także o dwu
wierzchach; ...w którym mieście ratusz w pośrodku
rynku tym to mieszczanom miasta naszego Głowo-
wa dopuszczamy zbudować, ...a popłatki wszystkie
z niego mają brać sami na poprawę miasta do
wyjścia woli: ...Na kościół i na plebanię place
osobne odmierzone, na łaźnią, na browary, na sło-
downie są też nad wodą wymierzone, i na szpital,
i na dwór dla przyjazdu pańskiego. ...Grobląśmy
1 Kitowicz J., Opis obyczajów za panowania Au-
gusta III, wyd. II, Wrocław 1951 (Bibl. Naród, nr 88),
s. 314; Kołaczkowski J., Wiadomości tyczące się prze-
mysłu, Kraków 1888, s. 509. — Artykuł niniejszy napi-
sałem zachęcony do tego przez prof, dra Stanisława
Herbsta, przy czym korzystałem z jego rad, za co na
tym miejscu składam mu serdeczne podziękowanie.
Pamięci Ojca mego poświęcam
też wysypali na rzece naszey Rogoźnicy dla sta-
wu na którym ma bydź młyn miejski ...któremu
dajemy prawo niemieckie alias magdeburskie któ-
rym się sądzić mają, tak czasu woli jako też y po
wyjściu woli... w którym mieście maja być jatki
rzemieślnicze to jest rzeźnicze, piekarskie, szew-
skie i insze. ...Działo się to w Przybyszowie roku
1570, ... Przy bytności urodzonych szlachetnych
panów, Piotra i Stanisława Głowów synowców
naszych, Walentego, Krzysztofa, Wojciecha i Se-
bastiana Bnichowskich ... siestrzeńców naszych,
Kalikstego Żółtowskiego wójta naszego w Gumni-
skach, Jana Konczyńskjego, Szymona Gębskiego
wójtów naszych przybyszowskich ... Stanisława
Strońskiego wójta naszego w Rudny i przy byt-
ności innych wielu ludzi szlachciców podciwych
1 wiary godnych...".
Zestawiając powyższy dokument z średniowiecz-
nymi przywilejami lokacyjnymi, stwierdzić wypada
zasadniczą różnicę; nie ma już zasadźcy — przedsię-
biorcy, który następnie bywał dziedzicznym wójtem,
zasadźcą jest właściciel miasteczka. Wprawdzie nie
będzie nim bezpośrednio, lecz pośrednio przez
mianowanych przez siebie rajców, jak to stwierdza do-
kument. Pewien postęp przejawia się w tym, że bur-
mistrzowie nie są dziedziczni, zmieniają się, obywa-
tele mają prawo wyborcze.
Jak stwierdza dokument, Głowów miał być zało-
żony „na surowym korzeniu", czyli najpierw należało
wykarczować las. I znów, nie robią tego osadnicy, jak
w średniowieczu, przestrzeń pod miasteczko przygo-
towuje sam właściciel; już na wykarczowanym tere-
nie zostają wymierzone: rynek, ulice, place pod domy
mieszczańskie i place specjalne, urządza się nawet
staw pod młyn.
Patrząc na dzisiejsze rozplanowanie miasteczka,
wszystko przemawia za tym, że w zasadniczym pla-
2 Archiwum Muzeum w Rzeszowie, dok. nr 18,
kopia pap. z w. XVIII; Krzysztof Głowa h. Jelita pełni
lokalne funkcje publiczne ziemi przemyskiej, od roku
1545 posłuje na sejmy (1553, 1563/4, 1569), czynny za
bezkrólewia 1572, poczem kasztelan połaniecki, ostat-
nio wzmiankowany 1581, nie żył 1583.
3