Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (16.1954)

MIECZYSŁAW WALLIS

OBRAZY CANALETTA Z DZIEJÓW POLSKI
WSTĘP

Wiek XIX nazwano „wiekiem historycznym'1.
Zwłaszcza w Polsce wiek ten zasługuje w pełni na
to miano. Jest to bowiem nie tylko okres rozkwitu hi-
storiografii polskiej — od Lelewela do Korzona i Smo-
leńskiego, ale również okres, w którym tematyka hi-
storyczna panuje w poezji i malarstwie: wspomnij-
my tylko o poematach i dramatach historycznych Mic-
kiewicza, Słowackiego, Krasińskiego, Norwida, o obra-
zach historycznych Matejki, o powieściach historycz-
nych Kraszewskiego i Sienkiewicza. Zaczątki tego na-
miętnego zainteresowania przeszłością sięgają wszak-
że drugiej połowy XVIII w. — epoki Oświecenia.
W epoce Oświecenia dokonuje się, jak wiadomo,
w Polsce wielki zwrot do historii, w szczególności
budzi się zaciekawienie przeszłością narodową. Ów
zwrot do historii pozostawał w związku z głębokimi
przeobrażeniami społeczno-gospodarczymi, jakie się
wówczas w burzliwym tempie dokonywały w Polsce,
z tworzeniem się polskiego narodu burżuazyjnego
i z kształtowaniem się nowego pojęcia narodu — po-
jęcia narodu jako wspólnoty obejmującej wszystkie
stany, wszystkie warstwy społeczne, wszystkie klasy,
w przeciwieństwie do dawnego pojęcia „narodu szla-
checkiego" 1. Wiązał się on też ze szczególną sytuacją
polityczną i społeczną Polski ; ówczesnej. Wstrząs
pierwszego rozbioru, kryzys państwa, wysunięcie się
na czoło sprawy mieszczańskiej i zaognienie się spra-
wy chłopskiej, pragnienie ratowania Rzeczypospolitej,
świadomość niezbędności reform politycznych i spo-
łecznych: wszystko to na różnych drogach budziło
zainteresowanie przeszłością, wiodło do badań histo-
rycznych. W historii widziano bowiem, za Cyceronem,
mistrzynię życia. Od historii oczekiwano odpowiedzi
na pytanie: jak powstało zło, które toczy Rzeczpos-
politą, i jak można je uleczyć. Z historii usiłowano
1 Serejski M. H., Idea narodu w burżuazyjnej hi-
storiografii polskiej od schyłku XVIII do końca XIX
wieku, Przegląd Nauk Historycznych i Społecznych II
(1952), s. 66—80.

wywieść prawidła postępowania dla współczesności.
Drogą badań historycznych szukano w tradycji uza-
sadnienia dla reform, które chciano przeprowadzić.
Historii stawiano również doniosłe zadania wy-
chowawcze: miała ona „uczyć cnoty", to znaczy wy-
chowywać moralnie. W szczególności miała ona uczyć
„świętej miłości kochanej ojczyzny", wychowywać
w duchu patriotycznym, stawiając przed oczy współ-
czesnych wielkich mężów przeszłości i ich wiekopom-
ne czyny — jako wzory do naśladowania. Zadania te
stawiano przy tym nie tylko dziejom pisanym, histo-
riografii, ale również dziejom przedstawionym przy
pomocy środków sztuk plastycznych, przede wszyst-
kim dziejom malowanym, malarstwu historycznemu.
W tym właśnie czasie na Zachodzie powstaje no-
woczesna historiografia. Jednym z jej rysów najważ-
niejszych jest krytyczny stosunek do tradycji, zwrot
do źródeł, dążenie do oddzielenia prawdy od zmyśle-
nia, postulat prawdy, wierności, ścisłości historycznej2.
W historii widzi się w dalszym ciągu mistrzynię życia.
Ale historia może być mistrzynią życia tylko pod wa-
runkiem, że jest prawdziwa. Prawda różni historię od
„bajki", od opowieści o rzeczach zmyślonych. „L’histoi-
re est le recit des faits donnes pour vrais, au contrai-
re de la fable qui est le recit des faits donnes pour
faux", stwierdził w r. 1764 Voltaire w Dictionnaire phi-
losophiąue.
Wzrostowi zainteresowań historycznych towarzyszy
wywyższenie malarstwa historycznego w stosunku do
innych rodzajów malarskich. Grupa francuskich teore-
tyków sztuki prowadzi w latach 1747—1760 kampanię
na rzecz malarstwa historycznego. „Le peintre-histo-
rien est seul le peintre de 1’ame, les autres ne peignent
que pour les yeux“, powiada w r. 1752 jeden z rzecz-
2 Serejski M. H., Rozwój myśli historycznej od
Oświecenia do czasów najnowszych, Wiedza i Życie
16 (1947), s. 931/2.

98