Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (16.1954)

ZYGMUNT ŚWIECHOWSKI

BUDOWLE RENESANSOWE W KODNIU

Omówienie budowli kodeńskich wydaje się rzeczą
o tyle słuszną, że chodzi tu o dwa przykłady architek-
tury polskiej XVI i XVII w., ilustrujące doskonale
różnorodne tendencje, które nurtują masową produk-
cję budowlaną tego czasu1. Przy tym zabytki te nale-
żą do najmniej znanych, nie posiadając innej litera-
tury oprócz wzmianki w słowniku geograficznym
i monografii historycznej2, a ponadto z powodu ustron-
nego położenia zdała od ważniejszych szlaków komu-
nikacyjnych będąc pomijane nawet przez tych histo-
ryków architektury, którzy prowadzą specjalne studia
nad rodzimym budownictwem doby renesansu. Stąd
forma opracowania, uwzględniająca dosyć szeroko ele-
menty opisowe, uzupełniające fotografie i schematy
planów.
W okresie powstania pierwszej z omawianych bu-,
dowli — cerkwi, Kodeń był rezydencją Sapiehów, po-
łączoną z usługowym miasteczkiem. Dawna ta posia-
dłość Ruszczyców przechodzi w końcu XV w. w ręce
Jana Sapiehy, który ok. r. 1513 dostaje od Zygmunta
Starego przywilej na założenie miasta na prawie mag-
deburskim. Po śmierci Jana (1520) syn Paweł zakłada
zamek i w obrębie jego murów cerkiew p. w. św. Mi-
kołaja, wzmiankowaną po raz pierwszy w 1530 r.3 4
Cerkiew stanęła przed r. 1550 na półwyspie obla-
nym wodami Bugu w obrębie wałów zamku, kilka-
dziesiąt metrów od okazałego domu mieszkalnego.
W pierwszym zetknięciu z architekturą cerkwi kodeń-
skiej nasuwają się takie określenia jak: szczególna,
osobliwa, wyjątkowa. Na czym polega to wrażenie?
Układ przestrzenny nawiązuje zasadniczo do trady-
cyjnego programu niewielkiej świątyni bizantyjskiej,
jaki w klasycznym sformułowaniu XI—XII w. roz-
szedł się szeroko po słowiańskich krajach bałkańskich
i bezmiernych obszarach Rusi1. Stąd przejęty został

1 Materiały do opracowania budowli kodeńskich
zostały pozyskane w wyniku ekspertyzy, dotyczącej
architektury i wystroju budowli kodeńskich, przepro-
wadzonej w ramach Pracowni Konserwacji Zabytków
przez mgr inż. arch. P. Kozińskiego, prof. B. Marco-
niego przy udziale autora w r. 1952. Im zawdzięcza
autor szereg cennych spostrzeżeń, zużytkowanych
w toku opracowania oraz w szczególności notatkę po-
miarową obu kościołów (mgr inż. arch. P. Koziński),
jak również piękną i kompletną dokumentację foto-
graficzną (prof. B. Marconi). Życzliwą pomoc przy ba-
daniach okazał ks. W. Sypniewski. Główne tezy opra-
cowania były referowane na konferencji terenowej
poświęconej renesansowi lubelskiemu jaka odbyła się
jesienią r. 1953.
2 Podlasiak K. I., Kodeń i jego kościoły, Biała
Podlaska 1891; Słownik Geograficzny Królestwa Pol-
skiego IV (1884).
3 Wszystkie wzmianki historyczne oparte są na
Sapiehy I. F., Monumenta antiąuitatum Marianarum,
Warszawa 1721, a zwłaszcza na ściśle trzymającym
się źródeł dziele Misztołta A., Historia illustrissimae
domus Sapiehanae ab origine et antiąuitatae sua ge-
nealogica syllabo pergloriosos heroum ejusdem ac
connezorum familiorum progressos in praesentem
seculum deducta, I—III, Wilno 1724.
4 ,Uan * system tego rodzaju należy do najpo-
toczniejszych w budownictwie staroruskim okresu
średniowiecznego. Istotna różnica polega na wyodręb-
nieniu prezbiterium na wzór kościelnych budowli



II. 1. Kodeń, dawna cerkiew. Elewacja zachodnia.
(Fot. B. Marconi)

z opuszczeniem pastoforiów. Coprawda cechy te po-
jedynczo występują niekiedy, zwłaszcza na obszarach
północnych, wchodzących w orbitę Nowogrodu. Tak np.
sobór sofijski w Wielkim Nowogrodzie posiada wy-
odrębnione prezbiterium, lecz z pastoforiami po bo-
kach, por. Łazariew W. N., Iskusstwo Nowgoroda.
Moskwa 1947, s. 54, rys. 1. Likwidacja pastoforiów
zredukowanych do płytkich nisz względnie usuniętych
nawet całkowicie, daje się zaobserwować w szeregu
mniejszych budowli cerkiewnych XIV—XVI w. Np.
cerkiew św. Teodora w Nowogrodzie W. (ok. r. 1300—
61), Łazariew W. N., jw., s. 103, ryc. 10; cerkiew
w Meletowie (ok. r. 1401), cerkiew w Taroszinie (XVI
w.), także należące do regionu budowlanego nowo-
grodzkiego, por. Alpatov M. i Brunov N., Geschichte
der Altrussischen Kunst, Baden bei Wien 1932, ryc.
43 i 47. Rysem wspólnym, łączącym cerkiew kodeńską
z budownictwem staroruskim jest asymetryczne
umieszczenie czysto funkcjonalnej basztki mieszczącej
schody, prowadzące ponad sklepienie przy fasadzie
zachodniej od strony ściany północnej. Z takim
umieszczeniem klatki schodowej spotykamy się w No-
wogrodzie Wielkim przy Georgij ewskiej Cerkwi Jur-
jewskiego monasteru, zbudowanej w latach około
1119—1140, por. Łazariew W. N., jw., s. 56, ryc. 2, oraz
przy cerkwi Zbawiciela w Czernichowie, wzniesionej
ok. r. 1136, por. Alpatov M. i Brunov N., jw., ryc. 11.

153