Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (16.1954)

II. 1. Zamek Królewski, fragment panoramy Warszawy
wg rys. E. Dahlberga z r. 1656. Sztokholm, Muz. Narodowe.

WŁADYSŁAW TOMKIEWICZ
DWIE LUSTRACJE ZAMKU WARSZAWSKIEGO

Przy odbudowie i rekonstrukcji zniszczonych
przez wojnę zabytków architektury niezwykle ważny
jest materiał ikonograficzny, niemniej jednak nie mo-
że on być źródłem wystarczającym i wyłącznym. Po
pierwsze dlatego, że często materiałem takim nie roz-
porządzamy w sposób zadawalający, a po wtóre i z te-
go powodu, iż z natury rzeczy nie może on uwzględ-
nić takich szczegółów, jakie daje opis inwentaryza-
torski. Ponieważ jednak w okresach minionych opi-
sów takich, w dzisiejszym tego słowa znaczeniu, nie
sporządzano, rolę ich pełniły tzw. rewizje i lustracje,
w sposób często dokładny odtwarzające plan pomiesz-
czeń budynku i ich wystrój. Ze względów powyższych
źródła pisane są materiałem, którego przy odbudowie
zabytków pomijać nie sposób.
Uchwała sejmowa z dnia 2 lip ca 1949 r. postanowi-
ła odbudowę Zamku Warszawskiego i oddanie go w
służbę Narodu. Trudno dzisiaj przewidzieć, jak bę-
dzie wyglądała realizacja odbudowy, niemniej nale-
ży się spodziewać, że wzięte zostaną pod uwagę
i względy natury historycznej. Dotychczas, jeżeli cho-
dzi o dzieje Zamku Warszawskiego, zajmowano się
niemal wyłącznie okresem jego budowy w czasach
Zygmunta Augusta i Stanisława Augusta, jakby za-
pominając o tym, że główna bryła gmachu, jaką pa-
miętamy, powstała w początkach XVII wieku, a naj-
większa jej rozbudowa i przebudowa dokonała się w
połowie następnego stulecia, że zatem dziełem arty-

stów Stanisława Augusta była przede wszystkim de-
koracja wnętrz zamkowych.
Z powyższych względów wydaje się rzeczą wska-
zaną opublikowanie dwóch dokumentów, omawiają-
cych rewizję zamku przed panowaniem Stanisława
Augusta, a będących pewnego rodzaju stwierdzeniem
wyglądu kompleksu zamkowego' po zakończeniu dwóch
głównych okresów jego rozbudowy.
Pierwszy dokument — to lustracja zamku z roku
1696. Odbyła się ona w warunkach specjalnych, a mia-
nowicie po sejmie konwokacyjnym, kiedy to stronnic-
two Sobieskich już właściwie przegrało walkę o tron
po Janie III, a królowa-wdowa, Maria Kazimiera, stała
się obiektem powszechnej nienawiści.
Wprawdzie w ostatnich latach panowania Sobieski
mieszkał stale w Wilanowie, a Maria Kazimiera
w czasie pobytu w Warszawie korzystała raczej z go-
ściny sakramentek, niemniej i na zamku posiadała
ona również urządzony apartament. Zaraz po śmierci
męża królowa ewakuowała z zamku swe ruchomości
i przewiozła je do Wilanowa. Opinia publiczna posą-
dzała ją, że przy tej okazji zdemolowano wnętrza
zamkowe i wywieziono obiekty, stanowiące własność
państwową.
Dlatego to Maria Kazimiera zażądała lustracji zam-
ku, co zostało uwidocznione w protokóle wizji lokal-
nej. Obok plenipotenta królowej w lustracji tej wzięli
udział pełnomocnicy prymasa i starosty warszawskie-

295