Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (16.1954)

WITOLD MAISEL

ADAPTACJA BASZT W POZNANIU — DZIEŁO J. B. QUADRO

Południowo-wschodni odcinek murów obronnych
Poznania, zawarty między bramami Wodną i Wroc-
ławską, podzielony był na dwie, mniej więcej równe
części przez bramkę, zwaną Małą, później Ciemną1.
Pomiędzy bramą Wrocławską a Ciemną bramką znaj-
dował się w XVI-wieku, tuż przy murze obronnym,
niewielki kościółek pod wezwaniem św. Stanisława.
Prowadząca do niego ulica do dziś nosi nazwę Świę-
tosławskiej2. Do kościoła należał przytułek (mansio)
dla księży niezdolnych, z powodu podeszłego wieku lub
złego stanu zdrowia, do pełnienia obowiązków ka-
płańskich 3. W pobliżu tego kościoła znajdował się
szpital dla żaków szkoły parafialnej, ufundowany wraz
z kaplicą św. Gertrudy w roku 1456 przez mieszczkę
poznańską, Gertrudę Pestlową 4 5.
W roku 1521 złączono obydwie te fundacje. Nie
wiadomo czy wtedy dopiero, czy też już wcześniej,
podopieczni tych fundacji zorganizowani zostali w
„Bractwo Żebracze" — „Fraternitas Pauperum"3.
Członków Bractwa nazywano potocznie „kozakami"6.
Gdy w roku 1570 biskup poznański, Adam Konar-
ski, sprowadził do Poznania jezuitów, magistrat poz-
nański przydzielił im jako patron zgromadzenia księ-
ży św. Stanisława, kościół i budynki tegoż zgroma-
dzenia 7. Księżom zofbowiązała się rada miejska przy-
gotować siedzibę w innym miejscu. Wybór padł na
znajdującą się w bezpośrednim sąsiedztwie Małą
bramkę, w której od roku 1503 znajdowało się miesz-
kanie kaznodziei niemieckiego 8 oraz dwie sąsiadujące

od strony wschodniej baszty, zwane wtedy wykuszem B,
a mianowicie wykusz mielcarski i wykusz Bractwa
Najśw. Marii Panny. Szeroko zakrojone roboty adap-
tacyjne miały doprowadzić do połączenia tych trzech
obiektów w jeden i przebudowania ich wnętrz w spo-
sób odpowiadający nowemu przeznaczeniu użytkowe-
mu. Wykonanie robót powierzono dawnemu architek-
towi miejskiemu, autorowi renesansowej przebudowy
i rozbudowy ratusza poznańskiego — Janowi Baptyś-
cie Quadro. Fakt ten stwierdzają ponad wszelką wąt-
pliwość poznańskie rachunki miejskie z roku 1574, w
których zanotowano wypłatę 15 florenów na rzecz
Quadry tytułem wynagrodzenia za usługi oddane przy
budowie pomieszczeń dla księży św. Stanisława ponad
furtą („Joanni Baptistae, Italo, muratori, ratione ser-
vitiorum in extruendum habitationibus supra fortam
pro sacerdotifous S. Stanislai, fl. 15")10. Zakres robót
opisany jest szczegółowo w umowie zawartej między
radą miejską a księżmi św. Stanisława n. Partie umo-
wy dotyczące robót adaptacyjnych spisane zostały w
języku polskim. Zawierają one interesujące dane
z dziedziny staropolskiego słownictwa budowlanego
oraz z zakresu XVI-wiecznej techniki budowlanej.
Informacje zawarte w umowie wzbogacają też nasze
wiadomości o działalności J. B. Quadro i pozwalają
sprostować mylny pogląd autora na znaczenie okreś-
lenia „supra fortam", wyrażony uprzednio w pracy
o budowlach J. B. Quadro (Biuletyn Historii Sztuki
XV, 1953, nr 3-4, s. 109).

ANEKS

folio 265 v.
„Contractus Oivitatis cum Sacerdotibus S. Stanis-
lai Proconsul et eonsules civitatis Posnaniae signifi-
camus presentibus literis nostris, quibus expedit, uni-
versis et singulis. Contractum et pactum tenoris in-
frascripti inter nos ex una, et ...mansionaries ac se-
niores fraternitatis Pauperum Sacerdotum, ac sacerdo-
tum fraternitatis universae Sancti Stanislai et Ger-
trudis, partibus ex altera, super commutatione area-
rum, domorum et omnium aedifitiorum hospitalium
ac ecelesiurum dictorum sanctorum. Stanislai et Ger-
trudis, ex una, pro infraiscriptis propugnaciulis, ac
eorum areis et aedifitiis super aedificatds et infrascripto
modo aedifioandis, simili ex altera partibus esse ce-
lebratum, conclusum, stipulatum et factum de unani-
mi et expresso consensu ac voluntiate Advocati et
sealbinorum, totiusque communitatis civitatis nostrae
posnaniensis, in eum qui sequitur modum.

1 Mała Bramka, patrz: Wierzbowski T., Matricula-
rum Regni Poloniae Summaria, IV/3, nr 23276. Ciem-
na Bramka, patrz: Łukaszewicz J., Obraz historyczno-
statystyczny miasta Poznania I, Poznań 1838, s. 49. Fo-
tografia bramki, patrz: Die Residenzstadt Posen und
ihre Verwaltung, Poznań 1911, s. 411, lub Ruszczyńska
T. i Sławska A., Poznań, Warszawa 1953, s. 33.
2 W XVI wieku nazwa ulicy brzmiała — Święto-
stanisławska.
3 Łukaszewicz J., jw., I, s. 270, oraz tegoż autora:
Opis kościołów parochialnych w dawnej diecezji poz-
nańskiej, I, Poznań 1858, s. 87 i 139.
4 Łukaszewicz J., Obraz jw., I, s. 268 oraz Opis jw.,
I, s. 88 i 138.
5 Np. Acta Consularia Posn. (Wojew. Archiwum

[Następuje rozdział powtarzający formułę zamia-
ny — również w języku łacińskim].
Wykusze rozbudować.
folio 266.
Naprzód dajemy, i ukazujemy, i pozwalamy im
trzy wykusze. Pierwszy nad fortą miasta naszego Poz-
nania, w którym mieszkał ks. Wojciech, proboszcz od
S. Ducha12. Wtóry podle tegoż wykusza, a Contuber-
nio Braseatorum datum, donatum et abseessum. Trze-
ci wykusz podle tegoż wtórego, nobis quoque a Fra-
ternitate Beatae Mariae Virginis donatum et absces-
sum, na cmintarzu ecclesiae paroehialis S. Mariae
Magdalenae leżące i stojące, które w ten sposób ma-
ją być od nas rozbudowane, sprawione, oprawione,
przyochędożone i oddane.
Naprzód są dwie piwnicy zasklepione pod tymiż
wykuszami. Trzecia piwnica ma być znowu kopana
od muru sklepikowego aż do muru wykusza forcia-

Państwowe w Poznaniu) nr 6, f. 64, r. 1526, oraz Acta
Advocatialia Posn. nr 221, f. 323 v, r. 1584.
B Acta Consularia Posn. nr 17, f. 7 v, r. 1557. „Fra-
ternitas Pauperum Sacerdotum... kozacy dictorum".
7 Acta Consul. Posn. nr 26, f. 106—107, r. 1570.
Przedruk: Łukaszewicz, Obraz jw., II, s. 150.
8 Łukaszewicz J., Obraz jw., ilustracja przed kartą
tytułową.
9 Ze staroniemieckiego „w-ikhus", „wlkhaus" —
dom walki.
10 Calculi Posn. Expedita (Woj. Arch. Państw, w
Poznaniu) nr 694, f. 9 v.
11 Acta Consul. Pozn. nr 26, f. 265 v — 269, r. 1571.
12 Kościół i szpital św. Ducha znajdujący się przed
Bramą Wroniecką.

319