Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (16.1954)

WOJCIECH FIJAŁKOWSKI

warnego, oraz boczne — z obrazami Najświętszej Marii
Panny, św. Józefa i św. Teresy. Poza ostatnim z nich,
wystawionym kosztem proboszcza raszyńskiego Jana
Zastruskiego, fundatorem pozostałych ołtarzy bocznych
był syn Zygmunta Opackiego — Wojciech. Jego też
hojności zawdzięczał kościół wzniesienie „zdobnej ma-
laturą ambony'1, odrestaurowanie po wojnach szwedz-
kich położonego .nad zakrystią oratorium kolatorskie-
go, wystawienie na cmentarzu kościelnym drewnia-
nej dzwonnicy, oraz opasanie cmentarza ceglanym
murem.
W latach 1675—1780 nastąpiły gruntowne zmiany
w wyposażeniu artystycznym świątyni. W roku 1680
wmurowano w prezbiterium kościoła marmurowe epi-
tafium Wojciecha Opackiego1, z malowanym na blasze
portretem zmarłego, a w latach następnych wybudo-
wane zostały cztery nowe ołtarze.
Większe zmiany w samej architekturze kościoła
przyniósł dopiero rok 1790, kiedy na zlecenie ówczes-
nego właściciela Raszyna i Falent, Piotra z Fergusso-
nów Teppera młodszego, budynek został odrestauro-
wany i przebudowany przez S. B. Zuga. Według pier-
wotnego projektu Zuga w kościele raszyńskim miała
ulec całkowitej przebudowie fasada w formie tetra-
stylowego portyku toskańskiego z kwadratowymi ni-
skimi dzwonnicami po bokach. W wyniku realizacji
skromniejszej alternatywy projektu, kościół przy za-
chowaniu barokowej elewacji frontowej otrzymał no-
we klasycystyczne drzwi, przystosowane do istnieią-
cego wykroju portalu, zmieniono wykroje okienne na-
wy zamknięte od góry profilowaną archiwoltą, doda-
no poziomy pas dzielący elewację boczną na dwie
części i narożne boniowania, a ponadto wzniesiono
nową sygnaturkę oraz przebudowano lożę kolatorską.
W stosunku do przedstawionego projektu nie zrealizo-

wana została jedynie przebudowa południowej elewa-
cji zakrystii i loży, której zadaniem miało być zlikwi-
dowanie dwuosiowości tej części budynku na rzecz
jednej osi, poprzez zamurowanie istniejących otworów
i blend okiennych, a przebicie nowych w miejscu do-
tj^chczasowej partii międzyokiennej.
Rezultatem przedsięwziętych w XIX wieku prac re-
stauracyjnych stało się między innymi wzniesienie ok.
1870 r. bezstylowej sygnaturki na miejscu dawnej
zugowskiej, zamurowanie wschodniego okna prezbi-
terium, oraz wybudowanie nowego ołtarza św. Wa-
lentego (1862 r.).
Do jesieni 1914 r. budynek kościelny przetrwał w
dobrym stanie. Duże szkody wyrządziły mu dopiero
działania wojenne 1914—1915 r., wskutek których
zerwany został dach i powyrywane duże partie ścian
oraz uszkodzone poważnie urządzenie wnętrza. Na-
prawa zniszczeń i wzmocnienie nadwątlonej, konstruk-
cji zajęło cały niemal okres międzywojenny. Przy re-
nowacji budynku zlikwidowano boczne wejście do ko-
ścioła i usunięto z niewiadomych przyczyn klasycy-
styczne boniowanie w zachodnich partiach elewacji
bocznych. We wnętrzu kościoła wzniesiono nowy chór
muzyczny, oraz odkryto starą polichromię sklepienia,
której czas powstania ze względu na poważne defor-
macje kolorystyczne malowidła, wynikłe z nieudolnej
konserwacji, trudny jest dziś do określenia.
Z zachowanych obiektów, składających się na bo-
gate niegdyś wyposażenie wnętrza, wymienić należy
obrazy ołtarzowe: „Chrystus na Krzyżu" w typie
„Ukrzyżowania" Guido Reniego, mogący pochodzić
z XVII bądź z początku XVIII w. i XVII-wieczny
obraz św. Walentego., oraz kamienną chrzcielnicę ba-
rokową z połowy XVII w.

ALDONA BARTCZAKOWA
KOŚCIÓŁ W SŁUŻEWIE KOŁO WARSZAWY* *

Najstarszy zachowany dokument, dotyczący dzie-
jów kościoła w Służewie pochodzi z r. 1238 i stanowi
aikt jego konsekracji z jednoczesnym nadaniem mu
dziesięcin. Następny dokument, pochodzący dopiero
z r. 1598, określa kościół już jako budowlę ceglaną.
W ciągu XV lufo XVI w. uległ więc przebudowie
względnie został wzniesiony na nowo na dawnych
fundamentach. Pełne zrekonstruowanie wyglądu go-
tyckiego kościoła w Służewie napotyka na trudności
z powodu skąpych informacji, zawartych w zachowa-
nych dokumentach. Wynika z nich jednak, że był to
typowy dla budownictwa mazowieckiego budynek jed-
nonawowy z prostokątnym wydłużonym prezbiterium,
zamkniętym ścianą prostą, opięty skarpami, ze stro-
pem wewnątrz, nakryty dwuspadowym dachem z syg-
naturką, posiadający prostą bezwieżową fasadę z przy-
legającą do niej niewielką kruchtą. Sklepiona zakry-
stia przy wschodniej ścianie prezbiterium została do-

* Artykuł niniejszy jest streszczeniem pracy ma-
gisterskiej wykonanej w r. 1950 na Uniwersytecie
Warszawskim pod kierunkiem prof, dr St. Lorentza.
Historia kościoła w Służewie opracowana została na
podstawie dokumentów, znajdujących się w archiwum
parafialnym w Służewie, a w szczególności na pod-
stawie odpisu aktu konsekracji z r. 1238 sporządzonego

budowana dopiero w 2. poł. XVI w. lub w 1. poł.
XVII w., o czym świadczyłoby przenikanie skarp na-
rożnych prezbiterium i jego cokołu do wnętrza za-
krystii oraz kształt jej sklepienia. Na podstawie ana-
lizy porównawczej zabytków kościelnego budownic-
twa na Mazowszu oraz w związku z rozpowszechnie-
niem się cegły na tym terenie począwszy od 2. poł.
XV w. —- czas powstania gotyckiego murowanego ko-
ścioła w Służewie określić można ogólnie na okres od
połowy XV w. do połowy XVI w., przy czym terminus
ad quern stanowi akt wizytacji z r. 1598, zawierający
jego opis już po przebudowie. W połowie XVII w. zo-
stała dobudowana do nawy od strony północnej mu-
rowana kaplica, ufundowana przez Służewskich, ów-
czesnych właścicieli Służewa. Kaplica ta istniała do
r. 1742.
Od połowy XVII w. rozpoczął się okres upadku
kościoła trwający prawie do połowy XVIII w. Silne

w XV w. z akt biskupa poznańskiego Andrzeja z Bni-
na, wizytacji z lat 1675, 1681, 1712, 1728 i 1736, dekretu
o odbudowie kościoła z r. 1737, inwentarzy z lat 1810
i 1833, a nadto na podstawie znajdującej się w Archi-
wum Archidiecezjalnym w Poznaniu wizytacji z lat
1598—1603.

340