Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (21.1959)

STEFAN KOZAKIEWICZ
#
POCZĄTEK DZIAŁALNOŚCI KOMASKÓW, TESSYNCZYKÓW
I GRYZONCZYKÓW W POLSCE - OKRES RENESANSU (1520—1580)

Włoski badacz historii i historii kultury G. Mer-
zario, w swym fundamentalnym dziele o Komaskach
wydanym w xt 1893, talk 'Charakteryzuje pograniczny
rejom włoslko-szwajearski, od wieków będący ojczyz-
ną licznych artystów, których ekspansja ogarnęła nie-
mali świat cały:
„Terytorium artystyczne Como, wskutek okolicz-
ności jawnie wynikających z faktów, różni się w nie-
których punktach od terytorium kościelnego i admini-
stracyjnego!. Ono bowiem, ukształtowane samo z sie-
bie,, składa slię w szczególności z rejonów trzech jezior,
z którymi łączą się pokryte zielenią rozszerzające się
równiny; kręte doliny biegnące w serce gór; i góry
nierównej wysokości wznoszące się wysoko;, z rozsia-
nymi tu i ówdzie na sitokaich wioskami o żywotnej lud-
ności; krótko1 mówiąc, terytorium to obejmuje prawie
całą prowincję Como; kiUka skrawków prowincji me-
diolańskiej; oiba brzegi: Adidy, powyżej i poniżej sta-
rego Dario; skrawek prowincji Nowary, który do r.
1735 należał do księstwa mediolańskiego'; wreszcie dol-
ną Valtelłinę 1 kanton tessyńsfci aż po; Monte Ceniari
stanowiący kontynuację ziemi fcomeńsfcliej^ teren;, któ-
rego artyści prawie zawsze kształcili się wspólnie
i prawie zawsze prowadzili wspólne życie z artystami
rejonu Como" 1.
Do tak opisanego przez starego badacza „terytorium
artystycznego” można dodać jeszcze pominiętą przez
niego Vatllle Mesołcima, przylegającą od wschodu do
TesSymu, lecz administracyjnie należącą do kantonu
Gryzonii (Graubiinden). I uzupełnić go, dla uzyskania
pełni! obrazu, należącą również do kantonu gryziońskiego
doliną Eingaldynu Górnego i Dolnego (dli. 1). Dodać
trzeba', że do prowincji Como w jej granicach z końca
w. XIX należała również obecna prowincja Varese.
i G. Merzario, I Maestri Comacini. Storia artistica
di mille duecento anni (600—1800), I—II, Milano 1893, t. I, s.23.

Trzy wspomniane przez Merziariiai jeziora te Lago
Maggiore (rzymskie Verbanus Dacus, stąd druga naz-
wa włoska: Verbamo)i, Dago di Dugamo (Ceresius Dacius,
stąd Ceresio) i Lago- idii Como (Darilus Laousi, stąd
Dario). Inne jeziora alpejskie północnowłolskie, Dago
d’IIsea i Dago di Garda, leżą więc poza, naszym ścis-
łym Obszarem artystycznym. Nie tylko' zresztą z tego
względu nie sitamotei om geograficznie odrębnej ca-
łości, będąc jedynie wycdmkilem aipejsfciegoi, włosfco-
Hszwajciarslkiegoi rejoinu jezior.
Nie Ibył on ii obecnie także nile jest jednolity pod
względem administracyjfnyim. W pocz. w. XVII zwiiązek
szwajcarski przyłączył do siebie południową część obec-
nego kantonu tessyńiskiego z Duganoi, Mendrislio i Do-
camoi (północna należała' doń już od w. XV), a zwią-
zek gryzoński do należącej do nilegO' Engadyny —
Vailtellilnę i rejon Ghiavenmy, Do księstwa mediolań-
skiego należały od tego czasu tylko obecne prowincje
Garno i Varese. Dopiero; w r. 1797 Valtell'inai powróciła
■do Lombardii, tworząc z czasem obecną prowincję
-Sonldirlio. W r. 1803 związek gryzoński: przyłączył się
'do republiki szwajcarskiej jafcoi osobny kanton,; inny
kanton tworzył rejon Tesisymu.
Rejon taki, jak go określił Merzario, z przynależną
mu Valle Mesoleina, zamieszkały był i jest całkowicie
przez 'ludność włoską. Decz dolinę Engadynu zamiesz-
kuje ludność pochodzenia reto-romaóiskiego1. Tak więc
i pod względem narodowościowym wydzielony przez
nas obszar mlie stanowi jednolitej całości. Rod względem
przynależności narodowościowej Włochów tessyńskich
i gryzońsfcich, jak również i reto>-romańsfciej ludności
Engadyny w Gryżonii, nie mai powoldu zresztą uważać
za (Szwajcarów; niesłuszne jest więc wyodrębnianie
pod 'tym względem inp. Tesisyńczyków iod Włochów.
Obszar, o którym mowa, jako obszar odrębny, sta-
nowiący całość jednolitą, każe nam traktować geogra-
fia artystyczna. Geografia, artystyczna, o swoistej za-

3