DOI Heft:
Heft 2
DOI Artikel:Rozprawy
DOI Artikel:Lewicka, Maria: Problematyka badań architektury renesansowej na Mazowszu
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.45621#0142
MAHIA LEWICKA
PROBLEMATYKA BADAŃ ARCHITEKTURY RENESANSOWEJ NA MAZOWSZU
Najwcześniejszym, znanym przejawem renesansu
na Mazowszu w zakresie architektury była prze-
budowa wnętrz klasztoru kanoników regularnych
w Czerwińsku, dokonana staraniem opata Jana Kuli,
którego nazwisko wraz z datą 1529 uwidocznione jest
na zachowanym kamiennym portalu renesansowym
w czerwińskim klasztorze (il. 1).
Pierwszą budowlą renesansową na dużą skalę
była przebudowa zniszczonej, romańskiej katedry
w Płocku *, podjęta przez bpa Andrzeja Krzyckiego.
Powołał on do tego dzieła Bernardina de Gianotis
i Jana Cini, najbliższych współpracowników Berec-
ciego, którzy w tym czasie zawiązali spółkę z Filipem
da Fiesole. Pracę rozpoczęli na podstawie umowy
zawartej w Krakowie 29.XII.1531, a ukończyli we
wrześniu 1534 r.2 Budowla uznana przez współ-
czesnych jako opus splendidum magnificum okazała
się nietrwała, już bowiem w r. 1551 wymagała na-
praw, posiadała pęknięcia i szczeliny w sklepieniach
i ścianach.
Nową restaurację podjął biskup Andrzej Noskow-
ski, zlecając prace Janowi Baptyście z Wenecji,
obywatelowi płockiemu O dość dużym ich zakresie
* Temat architektury renesansowej na Mazowszu podję-
łam w ramach seminarium doktorskiego prof. dr S. Lorentza
1 opracowuję go pod jego kierunkiem. Celem niniejszego
referatu przedstawionego na Sesji Mazowieckiej w dn. 2.V.
1962 było zapoznanie słuchaczy z materiałem będącym przed-
miotem badań i próba jego usystematyzowania. Za szereg
cennych uwag dotyczących opracowania pragnę na tym miej-
scu podziękować dr S. Kozakiewiczowi.
Zagadnieniem architektury renesansowej na Mazowszu
zajmował się Jerzy Chyczewskl, Kolegiata pułtuska
na tle kościelnego budownictwa mazowieckiego XV i XVI
wieku, Warszawa 1936, Prace z Historii Sztuki wydawane
przez Towarzystwo Naukowe Warszawskie, 1.
i W. Łuszczkiewicz, Dwa zagubione pomniki na-
szej romańszczyzny w Płocku i Jędrzejowie, ,,Spraw. Kom.
Hist. Sztuki”, t. V, 1896. s. 220—28; Z. Swiechowski,
Dwunastowieczna katedra w Płocku, „Ochrona Zabytków”,
1952, z. 3, S. 174—89.
świadczy zarówno długotrwałość tych prac (1556—76,
albo dłużej), jak ponoszone koszty i ilość zużytych
materiałów budowlanych. Rozgraniczenie tych dwu
renesansowych przebudów nastręcza trudności tak
wobec niedostatku materiałów archiwalnych tyczących
zakończenia prac przez Włochów, jak i późniejszej,
całkowitej przebudowy katedry. Budka — wnikliwy
badacz architektury kościoła stwierdza, że prace
Baptysty miały charakter poważnych napraw 4, inaczej
niż zasłużony monografista Płocka ks. Nowowiejski5,
który wypowiada się za tym, że spółka włoska nie
zakończyła swoich prac. Słuszniejszą wydaje się
koncepcja Budki, tym bardziej, że nawiązujący do
pierwowzoru katedry płockiej kościół w Dąbrowie
Zielonej powstał w r. 1554 6. Nie był to zresztą jedyny
kościół wzorowany na płockim. O roli katedry dla
architektury polskiej tych czasów świadczy umowa
z 1583 r., na podstawie której Ambroży Włoch, płoc-
czanin, wzniósł kościół w Pabianicach, wg pierwo-
wzoru płockiego 7.
Budowla płocka zachowała — mimo rozebrania
przez spółkę de Gianotis-Cini prawie całych murów
— romański układ, wymiary, a nawet rozstaw
2 Cytuje ją M. Sokołowski, Komunikat w „Spraw.
Kom. Hlst. Sztuki”, t. IV, 1891, s. II.
3 B. Ulano ws ki i S. Zachorowskl, Materiały
do dziejów kollegiaty pułtuskiej, „Archiwum Komisji Histo-
rycznej”, t. X, Kraków 1916, s. 311—415; W. Budka. Dzia-
łalność architektów i rzemieślników przy restauracji katedry
płockiej w XVI wieku, „Rzeczy Piękne” V, 1925, nr 5, s. 101—05
i nr 6—8, s. 123—30.
4 Budka, jw., s. 128.
s Ks. A. J. Nowowiejski, Płock, monografia histo-
ryczna, Płock I wyd. 1917, s. 155—165.
6 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, II, Województwo
Łódzkie, Warszawa 1954, s. 234—35; J. Z. Ł o z i ń s k i, w arty-
kule Renesansowy dwór obronny w Pabianicach i jego bu-
downiczy Wawrzyniec Lorek, „Biul. Hlst. Sztuki”, XVII,
1955, nr 1, s. 117.
7 Ks. R. Szlossman, Z Pabianic, „Przegląd Kato-
licki”, 1871, nr 36, s. 570—71.
130
PROBLEMATYKA BADAŃ ARCHITEKTURY RENESANSOWEJ NA MAZOWSZU
Najwcześniejszym, znanym przejawem renesansu
na Mazowszu w zakresie architektury była prze-
budowa wnętrz klasztoru kanoników regularnych
w Czerwińsku, dokonana staraniem opata Jana Kuli,
którego nazwisko wraz z datą 1529 uwidocznione jest
na zachowanym kamiennym portalu renesansowym
w czerwińskim klasztorze (il. 1).
Pierwszą budowlą renesansową na dużą skalę
była przebudowa zniszczonej, romańskiej katedry
w Płocku *, podjęta przez bpa Andrzeja Krzyckiego.
Powołał on do tego dzieła Bernardina de Gianotis
i Jana Cini, najbliższych współpracowników Berec-
ciego, którzy w tym czasie zawiązali spółkę z Filipem
da Fiesole. Pracę rozpoczęli na podstawie umowy
zawartej w Krakowie 29.XII.1531, a ukończyli we
wrześniu 1534 r.2 Budowla uznana przez współ-
czesnych jako opus splendidum magnificum okazała
się nietrwała, już bowiem w r. 1551 wymagała na-
praw, posiadała pęknięcia i szczeliny w sklepieniach
i ścianach.
Nową restaurację podjął biskup Andrzej Noskow-
ski, zlecając prace Janowi Baptyście z Wenecji,
obywatelowi płockiemu O dość dużym ich zakresie
* Temat architektury renesansowej na Mazowszu podję-
łam w ramach seminarium doktorskiego prof. dr S. Lorentza
1 opracowuję go pod jego kierunkiem. Celem niniejszego
referatu przedstawionego na Sesji Mazowieckiej w dn. 2.V.
1962 było zapoznanie słuchaczy z materiałem będącym przed-
miotem badań i próba jego usystematyzowania. Za szereg
cennych uwag dotyczących opracowania pragnę na tym miej-
scu podziękować dr S. Kozakiewiczowi.
Zagadnieniem architektury renesansowej na Mazowszu
zajmował się Jerzy Chyczewskl, Kolegiata pułtuska
na tle kościelnego budownictwa mazowieckiego XV i XVI
wieku, Warszawa 1936, Prace z Historii Sztuki wydawane
przez Towarzystwo Naukowe Warszawskie, 1.
i W. Łuszczkiewicz, Dwa zagubione pomniki na-
szej romańszczyzny w Płocku i Jędrzejowie, ,,Spraw. Kom.
Hist. Sztuki”, t. V, 1896. s. 220—28; Z. Swiechowski,
Dwunastowieczna katedra w Płocku, „Ochrona Zabytków”,
1952, z. 3, S. 174—89.
świadczy zarówno długotrwałość tych prac (1556—76,
albo dłużej), jak ponoszone koszty i ilość zużytych
materiałów budowlanych. Rozgraniczenie tych dwu
renesansowych przebudów nastręcza trudności tak
wobec niedostatku materiałów archiwalnych tyczących
zakończenia prac przez Włochów, jak i późniejszej,
całkowitej przebudowy katedry. Budka — wnikliwy
badacz architektury kościoła stwierdza, że prace
Baptysty miały charakter poważnych napraw 4, inaczej
niż zasłużony monografista Płocka ks. Nowowiejski5,
który wypowiada się za tym, że spółka włoska nie
zakończyła swoich prac. Słuszniejszą wydaje się
koncepcja Budki, tym bardziej, że nawiązujący do
pierwowzoru katedry płockiej kościół w Dąbrowie
Zielonej powstał w r. 1554 6. Nie był to zresztą jedyny
kościół wzorowany na płockim. O roli katedry dla
architektury polskiej tych czasów świadczy umowa
z 1583 r., na podstawie której Ambroży Włoch, płoc-
czanin, wzniósł kościół w Pabianicach, wg pierwo-
wzoru płockiego 7.
Budowla płocka zachowała — mimo rozebrania
przez spółkę de Gianotis-Cini prawie całych murów
— romański układ, wymiary, a nawet rozstaw
2 Cytuje ją M. Sokołowski, Komunikat w „Spraw.
Kom. Hlst. Sztuki”, t. IV, 1891, s. II.
3 B. Ulano ws ki i S. Zachorowskl, Materiały
do dziejów kollegiaty pułtuskiej, „Archiwum Komisji Histo-
rycznej”, t. X, Kraków 1916, s. 311—415; W. Budka. Dzia-
łalność architektów i rzemieślników przy restauracji katedry
płockiej w XVI wieku, „Rzeczy Piękne” V, 1925, nr 5, s. 101—05
i nr 6—8, s. 123—30.
4 Budka, jw., s. 128.
s Ks. A. J. Nowowiejski, Płock, monografia histo-
ryczna, Płock I wyd. 1917, s. 155—165.
6 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, II, Województwo
Łódzkie, Warszawa 1954, s. 234—35; J. Z. Ł o z i ń s k i, w arty-
kule Renesansowy dwór obronny w Pabianicach i jego bu-
downiczy Wawrzyniec Lorek, „Biul. Hlst. Sztuki”, XVII,
1955, nr 1, s. 117.
7 Ks. R. Szlossman, Z Pabianic, „Przegląd Kato-
licki”, 1871, nr 36, s. 570—71.
130