DOI Heft:
Nr. 2
DOI Artikel:Rożek, Michał: Straty kulturalne i artystyczne Krakowa w okresie pierwszego najazdu szwedzkiego (1655-1657)
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48044#0152
MICHAŁ ROŻEK
II. 1. Jan Kazimierz, 1668
przeważającym stopniu bazujące na nie wykorzysta-
nym dotąd w pełni materiale archiwalnym4.
Jak słusznie pisał przed laty Zygmunt Łakociński:
„wojna w latach 1655—1657 pod względem strat kul-
turalnych była najbardziej bezwzględną i katastrofal-
ną w skutkach. Bodaj więcej jeszcze niż wywiezione
olbrzymie łupy wojenne pozostawiła ona za sobą naj-
większe zniszczenie dóbr kulturalnych, upadek wsi i
miast, zamków i pałaców, kościołów i klasztorów”5.
Co więcej, grabież dóbr kultury była z góry zaplano-
wana i zorganizowana. Szwedzi przed wojną przygo-
towali wyszkolony zespół „fachowców” towarzyszą-
cych armii, ograbiających w sposób planowy skarbce,
archiwa i biblioteki6.
Po przeszło dwutygodniowym oblężeniu, dnia 18
października Kraków skapitulował. W artykułach ka-
pitulacyjnych zwycięzca zapewniał, że kościoły i
klasztory „nie [będą] podlegały rabunkowi, lecz aby
wolne pozostały od wszelkiego gwałtu, od rabowania
mienia i sprzętów kościelnych”7. Rozpoczynał się no-
wy, burzliwy okres w dziejach miasta. Blisko dwu-
letnia gospodarka kolejnych szwedzkich gubernatorów
dała się dobrze we znaki Krakowowi. Grabież Kra-
kowa będzie dokonywana etapami8. Realizować ją
będą gubernatorzy: Arvid Wittenberg, Paweł Wiirtz
i Jan Bethlen9.
W czasie oblężenia najbardziej ucierpiały budowle
sakralne znajdujące się na przedmieściach, względnie
w pobliżu murów miejskich. I tak na rozkaz komen-
danta miasta — Stefana Czarnieckiego — spalono
ze względów strategicznych otaczające Kraków przed-
mieścia (25.IX)10. Spłonęły kościoły: kolegiata św.
Floriana z bogatą biblioteką i archiwum, św. Miko-
łaja i reformatów11; „zajął się kościół s. Franciszka
z klasztorem i pogorzał, tylko chór mały i kaplice bł.
Salomei ocalały”72. To wtedy spłonęła kaplica Arcy-
bractwa Męki Pańskiej z ołtarzem, mającym obraz
Marcina Blechowskiego. Jak pisał współczesny w ka-
plicy Męki Pańskiej „podniebie zapadłszy się, ruinę
4 Opracowania tego tak istotnego problemu doczekały
się: Łowicz — por.: J. WEGNER, Łowicz w latach Potopu,
Łowicz 1947, s. 119—132; — szerzej potraktowali go badacze
dawnej Warszawy: J. WEGNER, Szwedzi w Warszawie
1655—1657, Warszawa 1936, s. 62—63, 190—193; — tenże,
Warszawa w latach potopu szwedzkiego 1655—1657, Wrocław
1957, s. 50—53, 154—156; — W. TOMKIEWICZ, O.C., S. 435; —
tenże, Z dziejów polskiego mecenatu artystycznego w
wieku XVII, Wrocław 1952, s. 50—55; — tenże, Warszawa
w XVII w., „Kwart. Hist.” LXXII, 1965, s. 604—606; — t e n-
ż e, Varsovie au XVIle siecle, „Acta Poloniae Historica” XV,
1967, s. 59—62; — A. KERSTEN, Warszawa Kazimierzowska
1648—1668, Warszawa 1971, s. 93—97; — W odniesieniu do ma-
łopolskich miasteczek, por.: A. KAMIŃSKI, Zniszczenia wo-
jennie w Małopolsce i ich skutki w okresie najazdu szwedz-
kiego 1655—1660 [w:] Polska w okresie drugiej wojny pół-
nocnej 1655—1660, t. II, Warszawa 1957, s. 345—382.
5 ŁAKOCIŃSKI, o.c., S. 227.
6 Ibidem, s. 220; — WALDE, oc„ t. I (Uppsala-Stockholm
1916), S. 19.
7 NOWAK, o.c., s. 94 — tu literatura.
8 Zwrócił na to uwagę TOMKIEWICZ, Zniszczenia wo-
jenne, o.c., s. 444.
9 Arvid Wittenberg 26.X.1655 — 5.II.1656, Paweł Wiirtz
5.II.1656 — 16.V.1657, Jan Bethlen i Paweł Wiirtz 16.V.1657 —
25.VIII.1657 (SIKORA, O.c., s. 45).
10 NOWAK, oc„ S. 73—75.
u Bibl. Jagiellońska (cyt. dalej: BJ), rkps 5357, t. 15,
k. 78v; — BJ rkps 5360, t. 5, k. 135r; BJ rkps 226 (M. Ra-
dymiński, Annalium Almae Academiae Cracoviensis),
S. 556—557; — Bibl. Zakł. Naród, im. Ossolińskich we Wro-
cławiu (cyt. dalej: BO) rkps 326 — Daryusz obsydyey y zdo-
bycia zamku y miasta Krakowa od woysk szwedzkich
r. 1655 (tzw. diariusz Szymona Starowolskiego), s. 3; — KU-
BALA, O.c., s. 111—112; — NOWAK, o.c., s. 75; — KAMIŃ-
SKI, o.c., s. 359—360; — M. WILCZYŃSKI, Klasztor świętego
Kazimierza OO Reformatów w Krakowie, Kraków 1893,
s. 56; — Z. SIDOROWICZ, Z dokumentów kościoła i kole-
giaty św. Floriana w Krakowie, „Nasza Przeszłość” X, 1959,
s. 417. — Nadmieńmy, że wtedy zaginęły na plebanii koś-
cioła św. Mikołaja pieczęcie UJ, por.: BJ rkps 226, s. 556;
— A. KARBOWIAK, O rektorach Uniwersytetu Kazimie-
rzowskiego i Jagiellońskiego [w:| Kronika Uniwersytetu Ja-
giellońskiego od r. 1864 do r. 1887, Kraków 1887, s. XX.
12 BJ rkps 5357, t. 15, k. 78v; — K. ROSENBAIGER,
Dzieje kościoła OO. Franciszkanów w Krakowie, „Bibl.
Krak.” LXXIX, 1933, s. 108.
142
II. 1. Jan Kazimierz, 1668
przeważającym stopniu bazujące na nie wykorzysta-
nym dotąd w pełni materiale archiwalnym4.
Jak słusznie pisał przed laty Zygmunt Łakociński:
„wojna w latach 1655—1657 pod względem strat kul-
turalnych była najbardziej bezwzględną i katastrofal-
ną w skutkach. Bodaj więcej jeszcze niż wywiezione
olbrzymie łupy wojenne pozostawiła ona za sobą naj-
większe zniszczenie dóbr kulturalnych, upadek wsi i
miast, zamków i pałaców, kościołów i klasztorów”5.
Co więcej, grabież dóbr kultury była z góry zaplano-
wana i zorganizowana. Szwedzi przed wojną przygo-
towali wyszkolony zespół „fachowców” towarzyszą-
cych armii, ograbiających w sposób planowy skarbce,
archiwa i biblioteki6.
Po przeszło dwutygodniowym oblężeniu, dnia 18
października Kraków skapitulował. W artykułach ka-
pitulacyjnych zwycięzca zapewniał, że kościoły i
klasztory „nie [będą] podlegały rabunkowi, lecz aby
wolne pozostały od wszelkiego gwałtu, od rabowania
mienia i sprzętów kościelnych”7. Rozpoczynał się no-
wy, burzliwy okres w dziejach miasta. Blisko dwu-
letnia gospodarka kolejnych szwedzkich gubernatorów
dała się dobrze we znaki Krakowowi. Grabież Kra-
kowa będzie dokonywana etapami8. Realizować ją
będą gubernatorzy: Arvid Wittenberg, Paweł Wiirtz
i Jan Bethlen9.
W czasie oblężenia najbardziej ucierpiały budowle
sakralne znajdujące się na przedmieściach, względnie
w pobliżu murów miejskich. I tak na rozkaz komen-
danta miasta — Stefana Czarnieckiego — spalono
ze względów strategicznych otaczające Kraków przed-
mieścia (25.IX)10. Spłonęły kościoły: kolegiata św.
Floriana z bogatą biblioteką i archiwum, św. Miko-
łaja i reformatów11; „zajął się kościół s. Franciszka
z klasztorem i pogorzał, tylko chór mały i kaplice bł.
Salomei ocalały”72. To wtedy spłonęła kaplica Arcy-
bractwa Męki Pańskiej z ołtarzem, mającym obraz
Marcina Blechowskiego. Jak pisał współczesny w ka-
plicy Męki Pańskiej „podniebie zapadłszy się, ruinę
4 Opracowania tego tak istotnego problemu doczekały
się: Łowicz — por.: J. WEGNER, Łowicz w latach Potopu,
Łowicz 1947, s. 119—132; — szerzej potraktowali go badacze
dawnej Warszawy: J. WEGNER, Szwedzi w Warszawie
1655—1657, Warszawa 1936, s. 62—63, 190—193; — tenże,
Warszawa w latach potopu szwedzkiego 1655—1657, Wrocław
1957, s. 50—53, 154—156; — W. TOMKIEWICZ, O.C., S. 435; —
tenże, Z dziejów polskiego mecenatu artystycznego w
wieku XVII, Wrocław 1952, s. 50—55; — tenże, Warszawa
w XVII w., „Kwart. Hist.” LXXII, 1965, s. 604—606; — t e n-
ż e, Varsovie au XVIle siecle, „Acta Poloniae Historica” XV,
1967, s. 59—62; — A. KERSTEN, Warszawa Kazimierzowska
1648—1668, Warszawa 1971, s. 93—97; — W odniesieniu do ma-
łopolskich miasteczek, por.: A. KAMIŃSKI, Zniszczenia wo-
jennie w Małopolsce i ich skutki w okresie najazdu szwedz-
kiego 1655—1660 [w:] Polska w okresie drugiej wojny pół-
nocnej 1655—1660, t. II, Warszawa 1957, s. 345—382.
5 ŁAKOCIŃSKI, o.c., S. 227.
6 Ibidem, s. 220; — WALDE, oc„ t. I (Uppsala-Stockholm
1916), S. 19.
7 NOWAK, o.c., s. 94 — tu literatura.
8 Zwrócił na to uwagę TOMKIEWICZ, Zniszczenia wo-
jenne, o.c., s. 444.
9 Arvid Wittenberg 26.X.1655 — 5.II.1656, Paweł Wiirtz
5.II.1656 — 16.V.1657, Jan Bethlen i Paweł Wiirtz 16.V.1657 —
25.VIII.1657 (SIKORA, O.c., s. 45).
10 NOWAK, oc„ S. 73—75.
u Bibl. Jagiellońska (cyt. dalej: BJ), rkps 5357, t. 15,
k. 78v; — BJ rkps 5360, t. 5, k. 135r; BJ rkps 226 (M. Ra-
dymiński, Annalium Almae Academiae Cracoviensis),
S. 556—557; — Bibl. Zakł. Naród, im. Ossolińskich we Wro-
cławiu (cyt. dalej: BO) rkps 326 — Daryusz obsydyey y zdo-
bycia zamku y miasta Krakowa od woysk szwedzkich
r. 1655 (tzw. diariusz Szymona Starowolskiego), s. 3; — KU-
BALA, O.c., s. 111—112; — NOWAK, o.c., s. 75; — KAMIŃ-
SKI, o.c., s. 359—360; — M. WILCZYŃSKI, Klasztor świętego
Kazimierza OO Reformatów w Krakowie, Kraków 1893,
s. 56; — Z. SIDOROWICZ, Z dokumentów kościoła i kole-
giaty św. Floriana w Krakowie, „Nasza Przeszłość” X, 1959,
s. 417. — Nadmieńmy, że wtedy zaginęły na plebanii koś-
cioła św. Mikołaja pieczęcie UJ, por.: BJ rkps 226, s. 556;
— A. KARBOWIAK, O rektorach Uniwersytetu Kazimie-
rzowskiego i Jagiellońskiego [w:| Kronika Uniwersytetu Ja-
giellońskiego od r. 1864 do r. 1887, Kraków 1887, s. XX.
12 BJ rkps 5357, t. 15, k. 78v; — K. ROSENBAIGER,
Dzieje kościoła OO. Franciszkanów w Krakowie, „Bibl.
Krak.” LXXIX, 1933, s. 108.
142