Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (36.1974)

WYSTAWY — RECENZJE


II. 5. Fragment płyty okrywającej grób św. Dominika
w Silos. Burgos, Museo Pronincial, wg P. de Palola

Dominika w Silos (82; il. 6) i dyptyk biskupa Gon-
zalo Menendeza (180) znalazły się zresztą na wysta-
wie. Impulsów dla powstania „ornamentu robaczko-
wego” dopatrzyła się autorka również w wyrobach
z podobną dekoracją wykonaną w technice niellowej,
ale umieściła je dopiero na drugim miejscu wśród
czynników genetycznych35. Tymczasem pogląd o za-
leżności wykonywanych sposobem żłobinowym lub
rytowaniem i niellowaniem romańskich decors nermi-
cules od nalutowywanych i plastycznych przecież
(chociaż podobnych ze względu na motywy) filigra-
nów — nasuwa zasadnicze wątpliwości. Przede
wszystkim zaś można wskazać na bardzo wczesne —
wcześniejsze od przytoczonych przez autorkę — przy-
kłady zastosowania ornamentu złożonego z regular-
nej wici o spiralach wypełnionych symetrycznymi
listkami a wykonanego techniką rytowania lub ryto-
wania i niellowania. Przykładów tych dostarczają

właśnie brązy arabskie z epoki Kalifatu w Hiszpanii,
a wśród nich jelonek z Medina-Az-Zahara, którego
powierzchnia usiana drobnym, ruchliwym i dwubarw-
nym ornametem nieodparcie kojarzyła się z tłami
licznie pokazanych na wystawie emalii hiszpańskich
i francuskich. Zabytek ten jest bez wątpienia najwy-
bitniejszym znanym dotąd okazem omawianej deko-
racji i techniki w grupie podobnych wyrobów kali-
fackich, ale nie jest wśród nich odosobniony36. W dzie-
łach tych wić roślinna omawianego typu oraz niello-
wanie należały do podstawowego zasobu form i tech-
nik. Arabskie wyroby z brązu wywarły, jak wiadomo,
ogromny wpływ na rzemiosła metalowe na Zacho-
dzie37 i w nich także wolno szukać głównego źródła
decor nermicule. Niezależnie od poruszonej tutaj
kwestii szczegółowej trzeba podnieść, że brązy arab-
skie zgromadzone w Silos przyniosły wybór materia-
łów ilustrujących znaczenie orientalnych źródeł inspi-
racji. Spośród wielu motywów oddziaływających na
rzemiosła artystyczne romańskie wymienimy tutaj
medaliony ze zwierzętami, różne odmiany ornamen-
tów sznurowych i medaliony splatające się ze sobą
za pośrednictwem mniejszych od nich kół (67).
Drugą obok brązów arabskich grupą zabytków po-
przedzających przegląd złotnictwa romańskiego na
wystawie były dzieła asturyjskie i mozarabskie. Były
to najwybitniejsze przykłady wszystkich głównych
wariantów tych dwóch stylów i podstawowych tech-
nik: ufundowany przez Alfonsa III Wielkiego, zdobio-
ny repusowaną dekoracją figuralną i roślinną oraz
pastami szklanymi w technice komórkowej relikwiarz
z Astorgi (70), skrzynka agatowa z XI w. pochodząca
z León (72) — mozarabski odpowiednik wcześniejszej,
asturyjskiej Caja de las agatas w Camara Santa w
Oviedo38, kilka krzyży procesyjnych, ołtarzowych i pe-
ktoralnych (74, 81, 83, 84), wśród których znajdowały
się najlepsze okazy asturyjskie (z Santiago de Peńal-
ba, ok. 940) i mozarabskie (z Mansilla de la Sierra,
1109), następnie skrzynki mozarabskie z San Isidoro
w León, z X w. (79) i z Oviedo, ok. 1075/77, wreszcie
kielichy: jeden, przechowywany w Silos, wykonany
według tradycji dla św. Dominika, arcydzieło złot-
nictwa mozarabskiego i czołowy okaz filigranu w
XI w. (75; il. 7) oraz inny, z końca tego stulecia, po-
darowany przez królewnę Urraca kolegiacie San Isi-
doro w León, wyjątkowy w złotnictwie przykład spot-
kania sztuki wczesnoromańskiej z tradycją asturyjską
i mozarabską (78). Wszystkie te i inne, nie wymienio-
ne tutaj dzieła, zgromadzone razem dawały niezwykle
sugestywny i trudny do pozyskania w inny sposób
obraz wielości kierunków stylowych i technik współ-
istniejących w tzw. małej sztuce Hiszpanii przed
wystąpieniem pełnego stylu romańskiego. Jedyną lukę,
jaką można by w tym obrazie odnotować, to brak na
wystawie jednego z tych dzieł, które — jak relik-
wiarz św. Izydora z León z r. 106339 czy tzw. Arca
Santa z Camara Santa w Oviedo z r. 107510 — po-
świadczają wystąpienie w reliefie metalowym tego

35 GAUTHIER, Les decors vermicules, o.c., s. 356.
30 GÓMEZ MORENO, El arte arabe espańol hasta los
Almohades, o.c., s. 336.
37 Zob. na ten temat mój artykuł, Romańskie cyborla
w kształcie czary z nakrywą, Problem genezy, „Rocznik His-
torii Sztuki” V, 1265, zwłaszcza s. 31—42, gdzie ważniejsza
literatura przedmiotu.
33 J. CUESTA FERNANDEZ, M. D1AZ CANEJA, El Arca
de las Agatas, „Boletin del Instituto de Estudios Asturia-
nos” XLH, 1961; — de PALOL, o.c., nr 41; — J. MANZA-

NARES RODRIGUEZ, Las Joyas de la Camara Santa, Ovie-
do 1972, s. 18—20.
39 J. HERNANDEZ PERERA, Las artes industriales de
la epoca romdnica, „Goya” 1961, nry 43—45, s. 104; — de PA-
LOL, o.c., nry 71—73; — P. LASKO, Ars Sacra 800—1200,
Harmondsworth 1972 (The Pelican History of Art), s. 148 n.
40 HERNANDEZ PERERA, o.c., s. 105; — de PALOL, o.c.,
nry 74—76; — MANZANARES RODRIGUEZ, o.c., S. 20—28; —
LASKO, o.c., s. 152 n.

334