Instytut Sztuki (Warschau) [Editor]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Editor]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Editor]: Biuletyn Historii Sztuki (54.1992)

ANTONI ZIEMBA


II. 7. Carel Fabritius, Merkury i Argus, Richard Feigen, Nowy Jork.

historii. Obaj malarze eliminują motywy nie przy-
należne do wybranego przez nich momentu sytua-
cyjnego. Ukazują Łazarza dokładnie w chwili prze-
budzenia — na granicy śmierci i życia, leżącego
bezsilnie w grobie. Rembrandt pozwala tylko jego
głowie wyłaniać się z grobu. Lievens wpadł na
jeszcze sugestywniejsze rozwiązanie: z grobowego
dołu wyciągają się jedynie Łazarzowe ramiona,
skierowane ku sprawcy cudu — Łazarz nie powrócił
jeszcze w pełni do życia, nie może więc jeszcze
ukazać się pośród żywych.
Kompozycyjna zasada nowej formuły polega
też na przestrzennej izolacji obu głównych postaci,
oddzielonych od siebie przestrzenną pustką. Prze-
ciwstawienie aktywnego, mocarnego, statuarycznie
monumentalnego Chrystusa bezsilnemu, półmart-
wemu Łazarzowi wyraża opozycję życia i śmierci,
boskiej mocy ożywczej i ludzkiej słabości. Odpo-

wiada temu w londyńskim rysunku i obrazie z Los
Angeles Rembranta oraz w obrazie i rycinie Lieven-
sa przeciwstawienie statuarycznej, wprowadzającej
w kompozycję mocny akcent pionowy postaci
Chrystusa, poziomej linii grobu. Ekspresja tej no-
wej formuły przedstawieniowej opiera się na napię-
ciu pomiędzy monumentalnym patosem, wnoszo-
nym przez figurę i gest Chrystusa, a dynamizmem,
wyznaczanym przez diagonalny bieg światła, ukoś-
ne nawarstwienie postaci w tłumnych, ruchliwych
grupach, diagonalnie opadający całun u Lievensa,
wreszcie przez gwałtowność gestów i poruszenie póz
świadków.
Jedynym apokryficznym, ahistorycznym moty-
wem, odziedziczonym z wcześniejszej tradycji (zre-
sztą nie ikonograficznej, a literackiej — hagio-
graficznej i misteryjnej) pozostaje u Rembrandta
motyw zawieszonej na ścianie groty grobowej broni

34