DOI issue:
Nr. 4
DOI article:Artykuły
DOI article:Bernatowicz, Tadeusz: Rzeźby dampagni i Franco w nieświeżu a wczesny barok
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48739#0409
Biuletyn Historii Sztuki
R. LIV, 1992, Nr4
PL ISSN 0006-3967
TADEUSZ BERNATOWICZ
Warszawa
RZEŹBY CAMPAGNI I FRANCO W NIEŚWIEŻU A WCZESNY BAROK
Kontakty artystyczne między Rzeczypospolitą a Ita-
lią, szczególnie zaś z Veneto w XVI i na pocz. XVII
wieku, doczekały się wielu opracowań1. Jednakże re-
fleksja naukowa nad tym zagadnieniem nie jest rozdzia-
łem zamkniętym. Marginalnie wspominane dotąd w
literaturze, rzeźbiarskie fundacje księcia na Ołyce i Nie-
świeżu, Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła "Sierotki"
skłaniają do ponownego rozpatrzenia problemu począt-
ków wczesnego baroku w Rzeczypospolitej i znaczenia
sztuki północnowłoskiej dla jego rozwoju.
Ołtarz św. Krzyża Cesare Franco i Girolamo
Campana.
W pojezuickim kościele Bożego Ciała w Nieświe-
żu, w północno-wschodnim ramieniu transeptu, który
pełnił funkcję kaplicy grobowej Radziwiłłów znajduje
się ołtarz św. Krzyża, zwany też czasem ołtarzem Pana
Jezusa (il.1,2). Dotychczas obiekt ten nie zaintereso-
wał bliżej badaczy. Wspomniała o nim, na marginesie
opracowania o kolegium jezuickim w Nieświeżu, Elena
D. Kwitnickaja2. Jerzy Paszenda ustalił, iż ołtarz św.
Krzyża ufundował Mikołaj Krzysztof Radziwiłł. Wspo-
mniał również o liście Stanisława Lorentza z 1935 r., w
którym informował on księdza Bednarskiego o istnie-
niu na ołtarzu sygnatury "jakiegoś Włocha" ale w
późniejszym czasie badacz ten do zagadnienia nie po-
wrócił3.
Retabulum ołtarza św.Krzyźa nadano kształt ściany
o zaznaczonym wątku kamiennym w postaci czternastu
rzędów marmurowych płytek (il.4). Pośrodku znajduje
się edikula, której pole wypełnia prostokątna nisza z
krucyfiksem. Ukazany został tu moment destrukcji tej
edikuli; wyłamujące się spod kapiteli trzony kolumn
podtrzymywane są przez dwa anioły. Rzeźby aniołów,
wykonane z białego marmuru są prawie identyczne.
Różnią się jedynie układem rąk: anioł z lewej strony
prawą ręką podtrzymuje kapitel, drugą zaś kolumnę,
postać z prawej trzyma podporę obiema rękoma. Poni-
żej, na osiach kolumn wykonanych z różowego marmu-
ru, znajdują się dwie konsole z umieszczonymi na nich
stiukowymi figurkami aniołków. Na konsoli z lewej
strony odkuta została sygnatura, obecnie częściowo usz-
kodzona: CESARE DE FRANCHI PATAYINO OPVS
FEC...(il.3). Dalsza część napisu znajduje się na konsoli
z prawej strony: ...CHI LAPICIDA VENETIIS 1583.
Na fryzie wykonanym z czarnego marmuru umieszczo-
ny jest napis: LIVORI FIVS SANATI SVMVS. Wolu-
towe zwieńczenie ołtarza zapełniają aniołki z
Narzędziami Męki Pańskiej. Dwa z nich podtrzymują
Vera Ikon, nad którym znajduje się napis: ALTARE
PRIVILEGIATVM. Na wyeksponowanym cokole usta-
wiono płaskorzeźbę Zmartwychwstałego Chrystusa.
Z odczytanej sygnatury wynika, że ołtarz wyko-
nany został w 1583 r., a zatem musiał być zamówiony
przez Radziwiłła "Sierotkę" w Wenecji podczas po-
bytów w 1580 lub 1582 r. związanych z pielgrzymką
do Ziemii Świętej. Rzeźby przewiezione zostały do
Nieświeża zapewne w 1586 r. i zezwolenie wysta-
wione przez dożę weneckiego Paschalisa Cycognia na
przewóz marmurów prawdopodobnie dotyczy właś-
nie ołtarza św. Krzyża. Ołtarz ten przeznaczony był
zatem pierwotnie do kościoła parafialnego, budowane-
go w latach 1581 - 1584, przekazanego jezuitom a
następnie w 1586 r. rozebranego. Z analizy planu tej
świątyni możemy wysnuć przypuszczenie, że miał to
być ołtarz główny4. W 1586 r. rozpoczęto budowę
nowej świątyni w Nieświeżu. Kościół Bożego Ciała,
wzniesiony według projektu architekta jezuickiego Gio-
vanniego Marii Bernardoniego (kopuła powstawała
pod nadzorem Giuseppe Brizia, od stycznia 1592 r.)
ukończono w 1593 r.' Tegoż roku, 1 listopada odpra-
wiona została pierwsza msza święta. Północne ramię
transeptu tego kościoła przeznaczone zostało na kaplicę
31
R. LIV, 1992, Nr4
PL ISSN 0006-3967
TADEUSZ BERNATOWICZ
Warszawa
RZEŹBY CAMPAGNI I FRANCO W NIEŚWIEŻU A WCZESNY BAROK
Kontakty artystyczne między Rzeczypospolitą a Ita-
lią, szczególnie zaś z Veneto w XVI i na pocz. XVII
wieku, doczekały się wielu opracowań1. Jednakże re-
fleksja naukowa nad tym zagadnieniem nie jest rozdzia-
łem zamkniętym. Marginalnie wspominane dotąd w
literaturze, rzeźbiarskie fundacje księcia na Ołyce i Nie-
świeżu, Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła "Sierotki"
skłaniają do ponownego rozpatrzenia problemu począt-
ków wczesnego baroku w Rzeczypospolitej i znaczenia
sztuki północnowłoskiej dla jego rozwoju.
Ołtarz św. Krzyża Cesare Franco i Girolamo
Campana.
W pojezuickim kościele Bożego Ciała w Nieświe-
żu, w północno-wschodnim ramieniu transeptu, który
pełnił funkcję kaplicy grobowej Radziwiłłów znajduje
się ołtarz św. Krzyża, zwany też czasem ołtarzem Pana
Jezusa (il.1,2). Dotychczas obiekt ten nie zaintereso-
wał bliżej badaczy. Wspomniała o nim, na marginesie
opracowania o kolegium jezuickim w Nieświeżu, Elena
D. Kwitnickaja2. Jerzy Paszenda ustalił, iż ołtarz św.
Krzyża ufundował Mikołaj Krzysztof Radziwiłł. Wspo-
mniał również o liście Stanisława Lorentza z 1935 r., w
którym informował on księdza Bednarskiego o istnie-
niu na ołtarzu sygnatury "jakiegoś Włocha" ale w
późniejszym czasie badacz ten do zagadnienia nie po-
wrócił3.
Retabulum ołtarza św.Krzyźa nadano kształt ściany
o zaznaczonym wątku kamiennym w postaci czternastu
rzędów marmurowych płytek (il.4). Pośrodku znajduje
się edikula, której pole wypełnia prostokątna nisza z
krucyfiksem. Ukazany został tu moment destrukcji tej
edikuli; wyłamujące się spod kapiteli trzony kolumn
podtrzymywane są przez dwa anioły. Rzeźby aniołów,
wykonane z białego marmuru są prawie identyczne.
Różnią się jedynie układem rąk: anioł z lewej strony
prawą ręką podtrzymuje kapitel, drugą zaś kolumnę,
postać z prawej trzyma podporę obiema rękoma. Poni-
żej, na osiach kolumn wykonanych z różowego marmu-
ru, znajdują się dwie konsole z umieszczonymi na nich
stiukowymi figurkami aniołków. Na konsoli z lewej
strony odkuta została sygnatura, obecnie częściowo usz-
kodzona: CESARE DE FRANCHI PATAYINO OPVS
FEC...(il.3). Dalsza część napisu znajduje się na konsoli
z prawej strony: ...CHI LAPICIDA VENETIIS 1583.
Na fryzie wykonanym z czarnego marmuru umieszczo-
ny jest napis: LIVORI FIVS SANATI SVMVS. Wolu-
towe zwieńczenie ołtarza zapełniają aniołki z
Narzędziami Męki Pańskiej. Dwa z nich podtrzymują
Vera Ikon, nad którym znajduje się napis: ALTARE
PRIVILEGIATVM. Na wyeksponowanym cokole usta-
wiono płaskorzeźbę Zmartwychwstałego Chrystusa.
Z odczytanej sygnatury wynika, że ołtarz wyko-
nany został w 1583 r., a zatem musiał być zamówiony
przez Radziwiłła "Sierotkę" w Wenecji podczas po-
bytów w 1580 lub 1582 r. związanych z pielgrzymką
do Ziemii Świętej. Rzeźby przewiezione zostały do
Nieświeża zapewne w 1586 r. i zezwolenie wysta-
wione przez dożę weneckiego Paschalisa Cycognia na
przewóz marmurów prawdopodobnie dotyczy właś-
nie ołtarza św. Krzyża. Ołtarz ten przeznaczony był
zatem pierwotnie do kościoła parafialnego, budowane-
go w latach 1581 - 1584, przekazanego jezuitom a
następnie w 1586 r. rozebranego. Z analizy planu tej
świątyni możemy wysnuć przypuszczenie, że miał to
być ołtarz główny4. W 1586 r. rozpoczęto budowę
nowej świątyni w Nieświeżu. Kościół Bożego Ciała,
wzniesiony według projektu architekta jezuickiego Gio-
vanniego Marii Bernardoniego (kopuła powstawała
pod nadzorem Giuseppe Brizia, od stycznia 1592 r.)
ukończono w 1593 r.' Tegoż roku, 1 listopada odpra-
wiona została pierwsza msza święta. Północne ramię
transeptu tego kościoła przeznaczone zostało na kaplicę
31