DOI Heft:
Nr. 4
DOI Artikel:Artykuły
DOI Artikel:Bernatowicz, Tadeusz: Rzeźby dampagni i Franco w nieświeżu a wczesny barok
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48739#0428
TADEUSZ BERNATOWICZ
34. C. RIPA, Iconologia, Venetia 1669 (I wyd. 1593), s. 125.
35. J. LAYALLEYE (wstęp), Lucas van Leyden. Pieter Bruegel, Wien
- Miinchen (b.d.), k.67.
36. TIMOFIEWITSCH, Girolamo Campagna..., s. 37-45, 235-236,
il. 2-3.
37. Ibidem, s. 237, il. 7-8.
38. SARTORI, o.c., s. 231, 233,234. Takich określeń używa również
współczesny Franco Yalerio Polidoro. Por. V. POLIDORO, Le
religiose memorie scritte (...) nelle quali si tratta della Chiesa
del glorioso S. Antonio Confessore da Padova, Venetia 1590,
k.6v, za: TIMOFIEWITSCH, Girolamo Campagna..., s. 241.
39. TEMANZA, o. c., s. 487.
40. Motywy zniszczenia Piety Florenckiej przez Michała Anioła najob-
szerniej omówił A. PERRIG, Michelangelo Buonarotis letzte Pieta -
Idee. Ein Beitrag zur Forschung seines Alteswerkes, Bem 1960, s.
53-63. Por. T. BRUNIUS, Michelangelo ’s "non finito ", "Acta Uni-
versitatis Upsaliensis", Nova Seria, t. VI, 1967, s. 44.
41. Problem dzieła "uszkodzonego" omówiłem szerzej w referacie pt.
„Terribile colonne 9 'w sztuce manieryzmu wygłoszonym 14 września
1990 na seminarium poświęconym prof. E. Iwanoyce w Gdańsku.
42. E. GOMBRICH, Zum Werke Giulio Romanos, Cz. I: Palazzo del
Te, "Jahrbuch der Kunsthistorischen Sammlungen in Wien", t. VIII,
1934, s. 79-89.
43. S. SERLIO, Extraordinario libro di architettura..., Venetia 1566,
tabl. XXI, XXII. Por. J. KOWALCZYK, Portale serliańskie w Pol-
sce, "Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", XV, 1970, s. 32-33,
il. 3. Badacz ten przytacza niezwykle interesujący przykład recepcji
tego typu portalu. Otóż na egzemplarzu traktatu Serlia należacym do
Macieja Kazimierza Tretera, znalazła się adnotacja ta ma bidz, świad-
cząca być może o XVI-wiecznej dyspozycji dotyczącej wykonania
tego typu obramienia. Właściciel traktatu był krewnym Tomasza
Tretera - rytownika i tłumacza radziwiłłowskiej Hierosolymitana
Peregrinatio ....
44. M. EHRENTHAL, Die furstlich Radziwillsche Rustkammer zu
Nieśwież, "Zeitschrift fur historische Waffenkunde", t.II, z.6, 1902, s.
221, il. 3.; - Komunikat M.BERSOHNA, O starych armatach spiżo-
wych w Nieświeżu, "Sprawozdania z Posiedzeń Komisji do Badania
Historii Sztuki w Polsce", 1902, szp. CXCVI-CCXV; - K. BREN-
SZTEJN, Zarys ludwisarstwa w b. W. Księstwie Litewskim, Wilno
1924, s. 35; - M. GRODZICKA, Zabytkowe działa spiżowe w zbio-
rach polskich, "Studia i Materiały do Historii Wojskowości", t. VI,
cz. II, 1960, s. 366, 380. O istnieniu drugiego działa tego typu o
nazwie "Meluzyna" w Królewskim Muzeum Artylerii w Sztokholmie
informuje O. KUYLENSTIERNA, Dieschwedische Staatssammlung
eroberterBronzekanonen, "Zeitschrift fur historische Waffenkunde",
t. VII, 1915-1917, s. 67-68, il. 3-5. Trzecie działo rotto pochodzące
również z Nieświeża znajduje się w Muzeum im. Ciurlionisa w
Kownie.
45. Ołtarz NMP, znany dotąd jedynie z przedwojennego, słabo czytel-
nego zdjęcia, znajdującego się w zbiorach Instytutu Sztuki PAN w
Warszawie, uznany został przez M. KARPOWICZA, (Un inusitato...,
s. 107) za naśladownictwo dzieła Pellegriniego.
46. PASZENDA, o.c., s. 211.
47. Z. PRÓSZYŃSKA, Heski Ksawery Dominik, [w:] Słownik artystów
polskich i obcych w Polsce działających, Wrocław - Warszawa 1979,
t. III, s. 63. Por. V. D. GARŚKAYOZ, Da pytannja ab mastackich
asablivascjach interiera farnaga kascjola g.Njasviza, [w:] Pomniki
kultury. Novyja adkrycci, red. S. V. MARCELEV, Minsk 1985, s.
24-31; J. V. CHADYKA, Sistema rospisau njasvizskago kascjola,
[w:] ibidem, s. 31-38.
48. PASZENDA, o.c., s. 211.
49. Pomysł wzniesienia ołtarza według XVI-wiecznego wzoru w sto
piędziesiąt lat później wyszedł niewątpliwie od Radziwiłła " Rybeńki"
którego ideą przewodnią dokonywanych fundacji było ukazanie wiel-
kości i znaczenia rodu Radziwiłłów. Tak było również w przypadku
programu ideowego nowej dekoracji kościoła Bożego Ciała. Prócz
treści związanych z wezwaniem kościoła podkreślone zostały rów-
nież zasługi Radziwiłłow dla katolicyzmu i kościoła nieświeskiego.
Stąd nie mogło zabraknąć symboli związanych z fundatorem świąty-
ni, Radziwiłłem "Sierotką". Znajdujemy je choćby w postaci malo-
wanych krzyży jerozolimskich na filarach i pilastrach, będących
nawiązaniem do pielgrzymki ordynata. Umieszczono też wizerunki
patronów księcia, śs. Mikołaja i Krzysztofa obok innych patronów
radziwiłłowskich antenatów w bębnie kopuły. Ołtarz NMP stanowi
symboliczne potwierdzenie wiernego trwania Radziwiłłow przy
katolicyźmie, czego wizualnym wyrazem miała być wspaniale odno-
wiona świątynia oraz deklaracja na ołtarzu Najświętsza Mario Panno
rządź rodem Radziwiłłów.
50. Napis na tablicy: IESV REGI YICTORI ET TRIYMPHATORI
/ ELISABETHAE EVPHEMIAE DE WISZNIOWIEC MATRO-
NAE HONESTISSIMAE / PALMAM EXTENDENTI VIDVIS
ET ORPHANIS QVAE IN AYGENDO CVLTV DIVINO / ET
IN ORNAMENTIS ECCLESIARYM TAM HVIVS LOCI AL-
TARE HOC SANCTAE CRVCIS / ET MONASTERIVM S.EVP-
HEMIAE MVNIFINCENTISSIME EREXIT QVAM
EXTERORVM / FACYLTATES SVAS HILARITER DISTRIBYE-
BAT PAYPERES ELEEMOSYNIS SVBLEVABAT/HOSPITALE
S.SPIRITVS LOCYPLETI PROYENTU DOTAYIT COENOBIYM
S./ FRANCISCI FRATRYM MINORYM DEOBSERYANTIA DE-
DICATIONIS S.CATHARINAE PATRONAE / SVAE PROPIIS
SVMTIBVS ERIGI CYRAYIT AD ALIA QVOQVE PIA OPERA
MYLTA LEGAYIT/ IN ORATIONE ERAT ASSIDYA OMNIBYS
DENIQVE DOTIBYS EXORNATA / MATER EGENORYM VO-
CABATYR/ NICOLAYS CHRISTOPHORYS RADZIWIŁŁ ETC.
CONIYGI CHARISSIMAE / ORETENVS ET EX TESTAMENTO
REQVISITVS / CYM LACRYMIS POSYIT / GLORIA EIVS
TAMQVAM FLOS AGRI / NONDYM EXPLETO YIGESIMO
SEPTIMO AETATIS SVAE ANNO/ PIE IN DOMINO OBDORMI-
VIT / A SALYATIONE DOMINI MDXCVI, MENSIS NOYEM-
BRE DIE IX / RELICTIS QVINQVE FILIIS ET TRIBYS
FILIABYS. Napis na tablicy inskrypcyjnej konfrontowany z J. IWA-
SZKIEWICZ, Wspomnienia z podróży po Litwie. Kilka slow o
farze nieświeskiej, "Pamiętnik Religijno-Moralny", t. XXXIII, 1857,
s. 642.
51. Orationes tres in obitum trium ducum Radivilorum (...) Genealogia
eiusdem ducalis familiae et domus Szidloveciae..., Brunsberga 1603,
nlb.
52. T. BERNATOWICZ, Peregrinus et miles christianus. O nagrobku
Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła "Sierotki" w Nieświeżu, "Biul. Hist.
Sztuki", LI, 1990, s. 227-249.
53. J. KOWALCZYK, Sebastiano Serlio a sztuka polska. O roli wło-
skich traktatów architektonicznych w dobie nowożytnej, Wrocław
1973, s. 136. Zastosowanie herm w strefie cokołu nagrobka Radziwiłłowej
wiązane jest z serliańską zasadą stosowności, ibidem, s. 93.
54. Zwrócił na to uwagę M. KARPOWICZ, Rzeźba około roku 1600-
1630, [w:] Sztuka około roku 1600, Warszawa 1974, s. 63.
55. B. BOUCHER, The Sculpture of Jacopo Sansovino, New Haven-
London 1991, t. I, s. 44-45, t. II, s. 322, il. 90.
56. CESSI, o.c., il. 35.
57. BRAUN, o.c., il. 291.
58. W. TATARKIEWICZ, Srebrny nagrobek Marcina Leśniowolskie-
go w katedrze lubelskiej, "Studia Renesansowe", I, 1956, s. 257-273.
59. J. IWASZKIEWICZ, o.c., s. 642-644; - W. SYROKOMLA, Wę-
drówki po moich niegdyś okolicach, Wilno 1855, s. 91. Najwcześ-
niejsza wzmianka o nagrobku w postaci inskrypcji znajduje się u
S. Starowolskiego, Monumenta Sarmatarum, Cracovia 1655, s. 241.
60. BRENSZTEJN, o.c., s. 30-39; - GRODZICKA, o.c., s. 366, 380.
61. Centralnyj Gosudarstwiennyj Istoriczeskij Archiv BSSR w Miń-
sku, f. 694, op. 2, nr 4959
62. A. SAJKOWSKI, Zagraniczne wyjazdy Radziwiłłów po naukę (po-
czątek XVII wieku), [w:] Radziwiłłowie XVI - XVII wieku. W kręgu
polityki i kultury, "Miscellanea historico-archivistica",t. III, Warsza-
wa-Łódź 1989, s. 195.
63. M. RADERO, Viridarium sanctorum, Augsburg 1604. O wysłaniu
tej książki Radziwiłłowi przez Jana Jerzego informuje Mossalski w
liście z maja 1604 r. AGAD AR, dz.V, teka 219, nr 10062.
50
34. C. RIPA, Iconologia, Venetia 1669 (I wyd. 1593), s. 125.
35. J. LAYALLEYE (wstęp), Lucas van Leyden. Pieter Bruegel, Wien
- Miinchen (b.d.), k.67.
36. TIMOFIEWITSCH, Girolamo Campagna..., s. 37-45, 235-236,
il. 2-3.
37. Ibidem, s. 237, il. 7-8.
38. SARTORI, o.c., s. 231, 233,234. Takich określeń używa również
współczesny Franco Yalerio Polidoro. Por. V. POLIDORO, Le
religiose memorie scritte (...) nelle quali si tratta della Chiesa
del glorioso S. Antonio Confessore da Padova, Venetia 1590,
k.6v, za: TIMOFIEWITSCH, Girolamo Campagna..., s. 241.
39. TEMANZA, o. c., s. 487.
40. Motywy zniszczenia Piety Florenckiej przez Michała Anioła najob-
szerniej omówił A. PERRIG, Michelangelo Buonarotis letzte Pieta -
Idee. Ein Beitrag zur Forschung seines Alteswerkes, Bem 1960, s.
53-63. Por. T. BRUNIUS, Michelangelo ’s "non finito ", "Acta Uni-
versitatis Upsaliensis", Nova Seria, t. VI, 1967, s. 44.
41. Problem dzieła "uszkodzonego" omówiłem szerzej w referacie pt.
„Terribile colonne 9 'w sztuce manieryzmu wygłoszonym 14 września
1990 na seminarium poświęconym prof. E. Iwanoyce w Gdańsku.
42. E. GOMBRICH, Zum Werke Giulio Romanos, Cz. I: Palazzo del
Te, "Jahrbuch der Kunsthistorischen Sammlungen in Wien", t. VIII,
1934, s. 79-89.
43. S. SERLIO, Extraordinario libro di architettura..., Venetia 1566,
tabl. XXI, XXII. Por. J. KOWALCZYK, Portale serliańskie w Pol-
sce, "Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", XV, 1970, s. 32-33,
il. 3. Badacz ten przytacza niezwykle interesujący przykład recepcji
tego typu portalu. Otóż na egzemplarzu traktatu Serlia należacym do
Macieja Kazimierza Tretera, znalazła się adnotacja ta ma bidz, świad-
cząca być może o XVI-wiecznej dyspozycji dotyczącej wykonania
tego typu obramienia. Właściciel traktatu był krewnym Tomasza
Tretera - rytownika i tłumacza radziwiłłowskiej Hierosolymitana
Peregrinatio ....
44. M. EHRENTHAL, Die furstlich Radziwillsche Rustkammer zu
Nieśwież, "Zeitschrift fur historische Waffenkunde", t.II, z.6, 1902, s.
221, il. 3.; - Komunikat M.BERSOHNA, O starych armatach spiżo-
wych w Nieświeżu, "Sprawozdania z Posiedzeń Komisji do Badania
Historii Sztuki w Polsce", 1902, szp. CXCVI-CCXV; - K. BREN-
SZTEJN, Zarys ludwisarstwa w b. W. Księstwie Litewskim, Wilno
1924, s. 35; - M. GRODZICKA, Zabytkowe działa spiżowe w zbio-
rach polskich, "Studia i Materiały do Historii Wojskowości", t. VI,
cz. II, 1960, s. 366, 380. O istnieniu drugiego działa tego typu o
nazwie "Meluzyna" w Królewskim Muzeum Artylerii w Sztokholmie
informuje O. KUYLENSTIERNA, Dieschwedische Staatssammlung
eroberterBronzekanonen, "Zeitschrift fur historische Waffenkunde",
t. VII, 1915-1917, s. 67-68, il. 3-5. Trzecie działo rotto pochodzące
również z Nieświeża znajduje się w Muzeum im. Ciurlionisa w
Kownie.
45. Ołtarz NMP, znany dotąd jedynie z przedwojennego, słabo czytel-
nego zdjęcia, znajdującego się w zbiorach Instytutu Sztuki PAN w
Warszawie, uznany został przez M. KARPOWICZA, (Un inusitato...,
s. 107) za naśladownictwo dzieła Pellegriniego.
46. PASZENDA, o.c., s. 211.
47. Z. PRÓSZYŃSKA, Heski Ksawery Dominik, [w:] Słownik artystów
polskich i obcych w Polsce działających, Wrocław - Warszawa 1979,
t. III, s. 63. Por. V. D. GARŚKAYOZ, Da pytannja ab mastackich
asablivascjach interiera farnaga kascjola g.Njasviza, [w:] Pomniki
kultury. Novyja adkrycci, red. S. V. MARCELEV, Minsk 1985, s.
24-31; J. V. CHADYKA, Sistema rospisau njasvizskago kascjola,
[w:] ibidem, s. 31-38.
48. PASZENDA, o.c., s. 211.
49. Pomysł wzniesienia ołtarza według XVI-wiecznego wzoru w sto
piędziesiąt lat później wyszedł niewątpliwie od Radziwiłła " Rybeńki"
którego ideą przewodnią dokonywanych fundacji było ukazanie wiel-
kości i znaczenia rodu Radziwiłłów. Tak było również w przypadku
programu ideowego nowej dekoracji kościoła Bożego Ciała. Prócz
treści związanych z wezwaniem kościoła podkreślone zostały rów-
nież zasługi Radziwiłłow dla katolicyzmu i kościoła nieświeskiego.
Stąd nie mogło zabraknąć symboli związanych z fundatorem świąty-
ni, Radziwiłłem "Sierotką". Znajdujemy je choćby w postaci malo-
wanych krzyży jerozolimskich na filarach i pilastrach, będących
nawiązaniem do pielgrzymki ordynata. Umieszczono też wizerunki
patronów księcia, śs. Mikołaja i Krzysztofa obok innych patronów
radziwiłłowskich antenatów w bębnie kopuły. Ołtarz NMP stanowi
symboliczne potwierdzenie wiernego trwania Radziwiłłow przy
katolicyźmie, czego wizualnym wyrazem miała być wspaniale odno-
wiona świątynia oraz deklaracja na ołtarzu Najświętsza Mario Panno
rządź rodem Radziwiłłów.
50. Napis na tablicy: IESV REGI YICTORI ET TRIYMPHATORI
/ ELISABETHAE EVPHEMIAE DE WISZNIOWIEC MATRO-
NAE HONESTISSIMAE / PALMAM EXTENDENTI VIDVIS
ET ORPHANIS QVAE IN AYGENDO CVLTV DIVINO / ET
IN ORNAMENTIS ECCLESIARYM TAM HVIVS LOCI AL-
TARE HOC SANCTAE CRVCIS / ET MONASTERIVM S.EVP-
HEMIAE MVNIFINCENTISSIME EREXIT QVAM
EXTERORVM / FACYLTATES SVAS HILARITER DISTRIBYE-
BAT PAYPERES ELEEMOSYNIS SVBLEVABAT/HOSPITALE
S.SPIRITVS LOCYPLETI PROYENTU DOTAYIT COENOBIYM
S./ FRANCISCI FRATRYM MINORYM DEOBSERYANTIA DE-
DICATIONIS S.CATHARINAE PATRONAE / SVAE PROPIIS
SVMTIBVS ERIGI CYRAYIT AD ALIA QVOQVE PIA OPERA
MYLTA LEGAYIT/ IN ORATIONE ERAT ASSIDYA OMNIBYS
DENIQVE DOTIBYS EXORNATA / MATER EGENORYM VO-
CABATYR/ NICOLAYS CHRISTOPHORYS RADZIWIŁŁ ETC.
CONIYGI CHARISSIMAE / ORETENVS ET EX TESTAMENTO
REQVISITVS / CYM LACRYMIS POSYIT / GLORIA EIVS
TAMQVAM FLOS AGRI / NONDYM EXPLETO YIGESIMO
SEPTIMO AETATIS SVAE ANNO/ PIE IN DOMINO OBDORMI-
VIT / A SALYATIONE DOMINI MDXCVI, MENSIS NOYEM-
BRE DIE IX / RELICTIS QVINQVE FILIIS ET TRIBYS
FILIABYS. Napis na tablicy inskrypcyjnej konfrontowany z J. IWA-
SZKIEWICZ, Wspomnienia z podróży po Litwie. Kilka slow o
farze nieświeskiej, "Pamiętnik Religijno-Moralny", t. XXXIII, 1857,
s. 642.
51. Orationes tres in obitum trium ducum Radivilorum (...) Genealogia
eiusdem ducalis familiae et domus Szidloveciae..., Brunsberga 1603,
nlb.
52. T. BERNATOWICZ, Peregrinus et miles christianus. O nagrobku
Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła "Sierotki" w Nieświeżu, "Biul. Hist.
Sztuki", LI, 1990, s. 227-249.
53. J. KOWALCZYK, Sebastiano Serlio a sztuka polska. O roli wło-
skich traktatów architektonicznych w dobie nowożytnej, Wrocław
1973, s. 136. Zastosowanie herm w strefie cokołu nagrobka Radziwiłłowej
wiązane jest z serliańską zasadą stosowności, ibidem, s. 93.
54. Zwrócił na to uwagę M. KARPOWICZ, Rzeźba około roku 1600-
1630, [w:] Sztuka około roku 1600, Warszawa 1974, s. 63.
55. B. BOUCHER, The Sculpture of Jacopo Sansovino, New Haven-
London 1991, t. I, s. 44-45, t. II, s. 322, il. 90.
56. CESSI, o.c., il. 35.
57. BRAUN, o.c., il. 291.
58. W. TATARKIEWICZ, Srebrny nagrobek Marcina Leśniowolskie-
go w katedrze lubelskiej, "Studia Renesansowe", I, 1956, s. 257-273.
59. J. IWASZKIEWICZ, o.c., s. 642-644; - W. SYROKOMLA, Wę-
drówki po moich niegdyś okolicach, Wilno 1855, s. 91. Najwcześ-
niejsza wzmianka o nagrobku w postaci inskrypcji znajduje się u
S. Starowolskiego, Monumenta Sarmatarum, Cracovia 1655, s. 241.
60. BRENSZTEJN, o.c., s. 30-39; - GRODZICKA, o.c., s. 366, 380.
61. Centralnyj Gosudarstwiennyj Istoriczeskij Archiv BSSR w Miń-
sku, f. 694, op. 2, nr 4959
62. A. SAJKOWSKI, Zagraniczne wyjazdy Radziwiłłów po naukę (po-
czątek XVII wieku), [w:] Radziwiłłowie XVI - XVII wieku. W kręgu
polityki i kultury, "Miscellanea historico-archivistica",t. III, Warsza-
wa-Łódź 1989, s. 195.
63. M. RADERO, Viridarium sanctorum, Augsburg 1604. O wysłaniu
tej książki Radziwiłłowi przez Jana Jerzego informuje Mossalski w
liście z maja 1604 r. AGAD AR, dz.V, teka 219, nr 10062.
50