DOI issue:
Nr. 4
DOI article:Artykuły
DOI article:Kobielus, Stanisław: Monstrancja jasnogórska ks. Augustyna Kordeckiego: program ikonograficzny i treści ideowe
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48739#0441
MONSTRANCJA JASNOGÓRSKA
Brzezie i Gliwice78. Z końca XVII wieku pochodzi
trybowana monstrancja z kościoła parafialnego w
Nysie Średniej Wsi. Złotnik L. Lieber wkomponował
motyw winnej latorośli w glorię i stopę ostensorium79.
Z 1. ćwierci XVIII wieku pochodzą monstrancje sporzą-
dzone przez złotnika Jakuba Weintrauba, znajdujące
się w Nowym Mieście Lubawskim, Bądkowie, Działy-
niu i Starogrodzie, w których między innymi na pla-
kietkach zdobiących stopy ukazano sceny: Spotkanie
Abrahama z Melchizedechem, Ofiarę Abrahama, Zwia-
dowców z winnym gronem i Ostatnią Wieczerzę80.
Oprócz monstrancji z Bądkowa pozostałe wieńczy ko-
rona z krzyżem. Motyw winnej latorośli podejmuje
jeszcze druga monstrancja paulińska z 1706 roku znaj-
dująca się w kościele Na Skałce w Krakowie81. Trudno
powiedzieć jak duży wpływ wywarła monstrancja jas-
nogórska na tego rodzaju polskie realizacje złotnicze.
Jest ona jednak niewątpliwie unikatowym i jednym z
najdoskonalszych dzieł w skali europejskiej.
Na podstawie analizy tematów ikonograficznych
monstrancji jasnogórskiej można stwierdzić, że zostały
one bardzo trafnie dobrane aby najlepiej zaprezentować
starotestamentalne prefiguracje Eucharystii jako ofiary
i jako uczty oraz godność kapłańską i królewską Chry-
stusa82. Ukazane zostały ścisłe więzi istniejące między
Chrystusem a przedstawicielami linii kapłańskiej, pro-
rockiej oraz królewskiej Starego Testamentu, a więc
Abrahamem, Aaronem, Eliaszem i Dawidem. Tym sa-
mym nawiązano w sposób jasny do idei zgodności mię-
dzy Starym i Nowym Testamentem. Konstrukcja
formalna ostensorium ukazuje natomiast ideę tronu
chwały przysługującego Chrystusowi jako Bogu, zgod-
nie z tym co pisze św. Jan w Apokalipsie 5, 13.
Przypisy:
'Pragnę w tym miejscu serdecznie podziękować o. Janowi Golon-
ce za umożliwienie mi bezpośredniego dostępu do monstrancji.
1. Monstrancję omawia pod względem formalnym i częściowo iko-
nograficznym JAN SAMEK w artykule: Złota monstrancja zr.
1672 roboty Wacława Grotko. Problemy artystyczne i ikonograficz-
ne. „Studia Claromontana", 9: 1988, s. 293-305. Do wspomnianego
artykułu dołączone są swa aneksy w formie wypisów z archiwaliów,
które dalej będą cytowane jako ANEKS I lub II. Niestety, w artykule
J. Samka pojawiły się pewne nieścisłości dotyczące m.in. odczytania
scen oraz błędnie przepisanego i niepoprawnie przetłumaczonego
tekstu plakietki wotywnej na wewnętrznej stronie stopy monstrancji.
Został także zasugerowany niewłaściwy kierunek interpretacji tre-
ściowej programu ikonograficznego.
2. Por. K. SZAFRANIEC, Konwent paulinów jasnogórskich 1382-
1864, Rzym 1966, s. 103; tenże, Z dziejów Jasnej Góry, Warszawa
1980, s. 94; SAMEK, o. c. Odnośnie wagi ostensorium to 22 funty
warszawskie złota sprzed 1796 roku równały się 8.947 g.
3. J. Samek sugeruje ze znakiem zapytania, że jest to śpiący Abraham
z Aniołem. Tenże, Złota monstrancja..., s. 295.
4. Tłumaczenie S. KOBIELUS: „Słowu Bożemu Wcielonemu i Jego
Najczystszej Rodzicielce Maryi. Tron ten sporządzony i poświęcony
został Chrystusowi ukrytemu pod postacią chleba roku zbawienia
1672 z klejnotów złożonych od wiernych Dziewicy Jasnogórskiej
przez konwent zakonu Świętego Pawła Pierwszego Pustelnika z
Jasnej Góry Częstochowskiej. Za rządów prowincją Przewielebnego
ojca Augustyna Kordeckiego, przeoratu Przewielebnego ojca Stani-
sława Ligęzy, zakrystianina Przewielenego Romualda Dymalskiego
sporządził Wacław Grotko, obywatel warszawsld, Najdostojniejsze-
go Majestatu Króla sługa. Wykonał Piotr Lasota". W artykule
J. SAMKA, Złota monstrancja..., s. 300, tekst z plakietki został
błędnie przepisany a następnie błędnie przetłumaczony. Abrewiacja
F. P. L. nie została przez J. Samka rozwinięta.
5. Prowincjałem był w latach: 1657-1660; 1660-1663; 1671-1673,
zmarł w 1673 roku. Urząd przeora pełnił w latach: 1650-1653;
1653-1657; 1663-1671. SZAFRANIEC, Konwent..., s. 116, 119.
6. SZAFRANIEC, o. c., s. 119.
7. Jak podaje zapis archiwalny, w obliczu najazdu szwedzkiego, papież
Aleksander VII nakazał arcybiskupowi gnieźnieńskiemu aby zebrał
w swoich kościołach fundusze na wojnę. Legat papieski P. Vidoni
nakazał paulinom aby przekazali na ten cel calices, candelabra,
cruces, votivas tabellas aliaque tam ex auro quam ex argento vasa
(quaefaerat in Silesiam evecta). Paulini uczynili to non tam libenter,
quam illa penuria rerum adacti. SZAFRANIEC, O. Augustyn Kor-
decki w świetle duchowości paulinów polskich XVII w., Warszawa
. 1980, s. 170-171.
8. SAMEK, Złota monstrancja..., s. 301. O. Piotr Lasota brał czynny
udział w obronie Jasnej Góry w 1655 roku, następnie był kierow-
nikiem kancelarii prowincjalskiej i odznaczał się pięknym chara-
kterem pisma. SZAFRANIEC, Konwent..., s. 101; tenże, O.
Augustyn Kordecki..., s. 75, 77.
9. W sztuce 2 połowy XVII wieku w klasztorze jasnogórskim zauwa-
żyć można wyraźny kierunek symbolicznego i emblematycznego
programowania dekoracji. W tym czasie powstały koncepty progra-
mów ikonograficznych dla dekoracji monumentalnej bazyliki, ka-
plicy Matki Bożej, refektarza, zakrystii i biblioteki. Miały one
zaplecze w literaturze paulińskiej. Paulin Mikołaj z Wilkowiecka
(zm. 1601) dał symboliczny wykład mszy św. i modlitwy Ojcze nasz.
Por. J. OLCZAK, Liturgia mszy św. w pismach o. Mikołaja z Wilko-
wiecka, „Studia Claromontana", 3:1982, s. 319-320; P. SCZANIE-
CKI, Mistagogia popularna Wilkowieckiego, [w:] Tenże, Służba
Boża w dawnej Polsce. Studia o mszy św., Poznań - Warszawa - Lublin
1966, s. 165. W 1680 roku paulin Ambroży Nieszporkowicz (zm.
1703) wydał w Krakowie dzieło Officina emblematum. Por. P. BU-
CHWALD-PELCOWA, Emblematy w drukach polskich i Polski
dotyczących XVI-XVIII wieku. Bibliografia, Wrocław 1981, s. 126-
128.
10. Na monstrancję powszechnie rozumianą jako „tron Boga" wska-
zuje terminologia stosowana w stosunku do ostensoriów: tabernacu-
lum, turris, sphera, arca, chwała, majestat. A. NOWOWIEJSKI,
Wykład liturgii Kościoła Katolickiego, t. 2, cz. 1, Warszawa 1902, s.
593; X. CORBLET, O naczyniach i sprzętach eucharystycznych.
Studiumarcheologiczno-liturgiczne, przeł. A. Brykczyński, Warsza-
wa 1893, s. 102.
11. CORNELIUS a LAPIDE, Commentaria in Scripturam Sacram
63
Brzezie i Gliwice78. Z końca XVII wieku pochodzi
trybowana monstrancja z kościoła parafialnego w
Nysie Średniej Wsi. Złotnik L. Lieber wkomponował
motyw winnej latorośli w glorię i stopę ostensorium79.
Z 1. ćwierci XVIII wieku pochodzą monstrancje sporzą-
dzone przez złotnika Jakuba Weintrauba, znajdujące
się w Nowym Mieście Lubawskim, Bądkowie, Działy-
niu i Starogrodzie, w których między innymi na pla-
kietkach zdobiących stopy ukazano sceny: Spotkanie
Abrahama z Melchizedechem, Ofiarę Abrahama, Zwia-
dowców z winnym gronem i Ostatnią Wieczerzę80.
Oprócz monstrancji z Bądkowa pozostałe wieńczy ko-
rona z krzyżem. Motyw winnej latorośli podejmuje
jeszcze druga monstrancja paulińska z 1706 roku znaj-
dująca się w kościele Na Skałce w Krakowie81. Trudno
powiedzieć jak duży wpływ wywarła monstrancja jas-
nogórska na tego rodzaju polskie realizacje złotnicze.
Jest ona jednak niewątpliwie unikatowym i jednym z
najdoskonalszych dzieł w skali europejskiej.
Na podstawie analizy tematów ikonograficznych
monstrancji jasnogórskiej można stwierdzić, że zostały
one bardzo trafnie dobrane aby najlepiej zaprezentować
starotestamentalne prefiguracje Eucharystii jako ofiary
i jako uczty oraz godność kapłańską i królewską Chry-
stusa82. Ukazane zostały ścisłe więzi istniejące między
Chrystusem a przedstawicielami linii kapłańskiej, pro-
rockiej oraz królewskiej Starego Testamentu, a więc
Abrahamem, Aaronem, Eliaszem i Dawidem. Tym sa-
mym nawiązano w sposób jasny do idei zgodności mię-
dzy Starym i Nowym Testamentem. Konstrukcja
formalna ostensorium ukazuje natomiast ideę tronu
chwały przysługującego Chrystusowi jako Bogu, zgod-
nie z tym co pisze św. Jan w Apokalipsie 5, 13.
Przypisy:
'Pragnę w tym miejscu serdecznie podziękować o. Janowi Golon-
ce za umożliwienie mi bezpośredniego dostępu do monstrancji.
1. Monstrancję omawia pod względem formalnym i częściowo iko-
nograficznym JAN SAMEK w artykule: Złota monstrancja zr.
1672 roboty Wacława Grotko. Problemy artystyczne i ikonograficz-
ne. „Studia Claromontana", 9: 1988, s. 293-305. Do wspomnianego
artykułu dołączone są swa aneksy w formie wypisów z archiwaliów,
które dalej będą cytowane jako ANEKS I lub II. Niestety, w artykule
J. Samka pojawiły się pewne nieścisłości dotyczące m.in. odczytania
scen oraz błędnie przepisanego i niepoprawnie przetłumaczonego
tekstu plakietki wotywnej na wewnętrznej stronie stopy monstrancji.
Został także zasugerowany niewłaściwy kierunek interpretacji tre-
ściowej programu ikonograficznego.
2. Por. K. SZAFRANIEC, Konwent paulinów jasnogórskich 1382-
1864, Rzym 1966, s. 103; tenże, Z dziejów Jasnej Góry, Warszawa
1980, s. 94; SAMEK, o. c. Odnośnie wagi ostensorium to 22 funty
warszawskie złota sprzed 1796 roku równały się 8.947 g.
3. J. Samek sugeruje ze znakiem zapytania, że jest to śpiący Abraham
z Aniołem. Tenże, Złota monstrancja..., s. 295.
4. Tłumaczenie S. KOBIELUS: „Słowu Bożemu Wcielonemu i Jego
Najczystszej Rodzicielce Maryi. Tron ten sporządzony i poświęcony
został Chrystusowi ukrytemu pod postacią chleba roku zbawienia
1672 z klejnotów złożonych od wiernych Dziewicy Jasnogórskiej
przez konwent zakonu Świętego Pawła Pierwszego Pustelnika z
Jasnej Góry Częstochowskiej. Za rządów prowincją Przewielebnego
ojca Augustyna Kordeckiego, przeoratu Przewielebnego ojca Stani-
sława Ligęzy, zakrystianina Przewielenego Romualda Dymalskiego
sporządził Wacław Grotko, obywatel warszawsld, Najdostojniejsze-
go Majestatu Króla sługa. Wykonał Piotr Lasota". W artykule
J. SAMKA, Złota monstrancja..., s. 300, tekst z plakietki został
błędnie przepisany a następnie błędnie przetłumaczony. Abrewiacja
F. P. L. nie została przez J. Samka rozwinięta.
5. Prowincjałem był w latach: 1657-1660; 1660-1663; 1671-1673,
zmarł w 1673 roku. Urząd przeora pełnił w latach: 1650-1653;
1653-1657; 1663-1671. SZAFRANIEC, Konwent..., s. 116, 119.
6. SZAFRANIEC, o. c., s. 119.
7. Jak podaje zapis archiwalny, w obliczu najazdu szwedzkiego, papież
Aleksander VII nakazał arcybiskupowi gnieźnieńskiemu aby zebrał
w swoich kościołach fundusze na wojnę. Legat papieski P. Vidoni
nakazał paulinom aby przekazali na ten cel calices, candelabra,
cruces, votivas tabellas aliaque tam ex auro quam ex argento vasa
(quaefaerat in Silesiam evecta). Paulini uczynili to non tam libenter,
quam illa penuria rerum adacti. SZAFRANIEC, O. Augustyn Kor-
decki w świetle duchowości paulinów polskich XVII w., Warszawa
. 1980, s. 170-171.
8. SAMEK, Złota monstrancja..., s. 301. O. Piotr Lasota brał czynny
udział w obronie Jasnej Góry w 1655 roku, następnie był kierow-
nikiem kancelarii prowincjalskiej i odznaczał się pięknym chara-
kterem pisma. SZAFRANIEC, Konwent..., s. 101; tenże, O.
Augustyn Kordecki..., s. 75, 77.
9. W sztuce 2 połowy XVII wieku w klasztorze jasnogórskim zauwa-
żyć można wyraźny kierunek symbolicznego i emblematycznego
programowania dekoracji. W tym czasie powstały koncepty progra-
mów ikonograficznych dla dekoracji monumentalnej bazyliki, ka-
plicy Matki Bożej, refektarza, zakrystii i biblioteki. Miały one
zaplecze w literaturze paulińskiej. Paulin Mikołaj z Wilkowiecka
(zm. 1601) dał symboliczny wykład mszy św. i modlitwy Ojcze nasz.
Por. J. OLCZAK, Liturgia mszy św. w pismach o. Mikołaja z Wilko-
wiecka, „Studia Claromontana", 3:1982, s. 319-320; P. SCZANIE-
CKI, Mistagogia popularna Wilkowieckiego, [w:] Tenże, Służba
Boża w dawnej Polsce. Studia o mszy św., Poznań - Warszawa - Lublin
1966, s. 165. W 1680 roku paulin Ambroży Nieszporkowicz (zm.
1703) wydał w Krakowie dzieło Officina emblematum. Por. P. BU-
CHWALD-PELCOWA, Emblematy w drukach polskich i Polski
dotyczących XVI-XVIII wieku. Bibliografia, Wrocław 1981, s. 126-
128.
10. Na monstrancję powszechnie rozumianą jako „tron Boga" wska-
zuje terminologia stosowana w stosunku do ostensoriów: tabernacu-
lum, turris, sphera, arca, chwała, majestat. A. NOWOWIEJSKI,
Wykład liturgii Kościoła Katolickiego, t. 2, cz. 1, Warszawa 1902, s.
593; X. CORBLET, O naczyniach i sprzętach eucharystycznych.
Studiumarcheologiczno-liturgiczne, przeł. A. Brykczyński, Warsza-
wa 1893, s. 102.
11. CORNELIUS a LAPIDE, Commentaria in Scripturam Sacram
63